Trạng trình - Nguyễn Bỉnh Khiêm - 阮秉謙
GIA HUẤN
-----------------------------------------------
Bài mở đầu
Lượng Đức Thánh rộng như biển cả,
Truyền dậy cho thiên hạ điều hay.
Làm điều thiện hưởng phúc dầy,
Bất nhân thất đức có ngày tiêu vong.
Mềm dẻo tốt hơn cương cường,
Lưỡi mềm còn mãi, răng thường gẫy đi.
Chớ cậy ta dài mà chê người ngắn,
Đừng dối lòng đừng oán đất trời.
Lặng im mà ngẫm sự đời,
Tình người thoang thoảng, vơi vơi thì bền.
Đừng quên bạn nghèo hèn xưa cũ,
Vợ cháo rau xin chớ phụ tình.
Vật ngon, ăn quá bệnh sinh,
Vui chơi quá mức, ắt thành tai ương.
Giàu sang lắm nhiều đường bổng lộc,
Cây tái trồng hẳn gốc bị thương.
Buổi sáng còn cuốc ruộng nương
Biết đâu chiều đã công đường có khi.
Làm tướng đâu phải vì dòng dõi,
1. Hiếu hạnh
Đức hiếu hạnh là chương thứ nhất
Hãy suy xem sự thật ra sao
Trăm hay lấy hiếu làm đầu,
Vạn điều ác cũng khơi mào từ tham.
Dành sách cho con cháu là quý
Nhưng dễ đâu nó đã đọc cho.
Dành vàng cho nó đầy kho,
Chắc đâu nó đã giữ cho lâu bền.
Chi bằng tích đức liền liền,
Mới là cái kế lâu bền về sau
Hoạ hay phúc biết đâu thật giả
Do con người định cả đấy thôi.
Ngẫm xem quy luật đất trời,
Trồng đậu được đậu, dưa thời được dưa.
Lưới trời rộng thưa, mà không lọt,
Không bao giờ bỏ sót chính tà.
Biết xấu thời tránh cho xa,
Biết lỗi sửa lỗi ấy là điều hay.
Trước khoan nhượng, sau dầy quả phúc,
Trước mở mang, sau được phúc lành
Chớ chơi với kẻ bất minh
Của phi nghĩa chớ biến thành của ta.
Lòng chớ nghĩ gian tà, hiểm độc,
Chân đi không bước bậy, giẫm càn.
Nghe lời nói thẳng rõ ràng,
Thấy nơi chính nghĩa đường hoàng thì theo.
Người siêng năng thêm nhiều tuổi thọ,
Kẻ chơi bời đa số chết non.
Sự đời chậm, chắc thì hơn,
Tình người thoang thoảng thì hơn quá nồng.
Sự sang giàu nếu không đáng hưởng,
Cố hưởng, rồi cũng chẳng ra sao.
Chưa già đã hưởng lộc cao,
Hẳn rằng rồi cũng mau mau hết đời.
Kẻ mưu mô hại người, người hại
Nuôi hận thù mãi mãi không thôi
Người quân tử chẳng hoài hơi,
Chẳng cần lý sự tránh lời hơn thua.
Có bệnh, biết phòng ngừa bệnh tật,
Thì con người chắc chẳn sống lâu.
Có việc, biết bảo ban nhau,
Cửa nhà yên ấm, bền lâu tình người.
Lấy vợ đâu cứ đẹp người.
Được người hiền đức thì đời mới vui.
Mối quan hệ với người thân quyến,
Dù xa gần năng đến thăm nhau,
Quan lại chẳng cứ thấp cao,
Thanh liêm, cần mẫn, dân nào chẳng yêu.
Tình bầu bạn giúp nhau mới đẹp,
Chớ nên vì nhậu nhẹt thân chơi.
Ngọc là vật quý ở đời
Cháu con hiếu thảo sáng ngời gia phong.
2. Phận làm con
Phận làm con phải thông đạo hiếu,
Phận làm dân phải hiểu chữ trung.
Trên ra lệnh, dưới phục tùng,
Cha làm việc tốt, con cùng làm theo.
Của cải nhiều dùng lâu cũng hết,
Chữ hiếu trung hưởng mãi vô cùng.
Bàn mưu tư lợi thì đừng,
Bàn điều chân chính, nên cùng tham gia.
Làm tốt chớ ba hoa kể lể,
Hoa sớm nở, thì hoa dễ sớm tàn.
Cẩn thận đáng giá ngàn vàng,
Hãy suy nghĩ kỹ hãy làm mới nên.
Người tốt hay xắn tay làm phúc,
Giúp ai không lợi dụng người ta.
Người biết lỗi, sửa thì tha,
Trị người có tội, chớ mà quá nghiêm.
Dạy điều thiện, đừng nên cao quá,
Để học trò có khả năng theo
Khoan hòa sẽ được tin yêu,
Siêng năng cần mẫn ắt nhiều thành công.
Nói thận trọng thì không sợ lỗi,
Làm chu toàn đỡ hối về sau.
Thế lực dù mạnh đến đâu,
Nếu đem dùng hết, ắt sau họa mình.
Hoặc cậy thế tạo thành lợi lộc,
Hẳn rằng sau cũng chẳng ra chi.
Cứ đường chính đạo mà đi,
Hiếu, Trung, Nhân, Nghĩa nghĩ suy mà làm.
3. Bàn sự giàu sang
Chữ giàu sang ai chả mong ước,
Nhưng giàu sang chẳng phải mất công,
Là phi đạo đức, hẳn không lâu bền.
No cơm hẩm thiết gì thịt cá
Vui cảnh nghèo quên cả giàu sang.
Người quyền quý lắm bạc vàng
Lấy gương xử với bạc vàng mà soi
Ở phải đạo, nhiều người giúp đỡ,
Sống bất lương, ít chỗ thân tình.
Thà nghèo giữ được thơm danh,
Hơn giàu lắm chuyện, phẩm bình, cười chê.
Bọ ngựa rình con ve định bắt,
Chim sẻ rình bọ sát phía sau…
Tiếng tăm lừng lẫy càng nhiều,
Tránh đâu kẻ xấu sinh điều ghét ghen.
Nhiều tài cũng lắm phen khốn khó,
Nhiều công là cái hố suy bì.
Nhớ rằng đừng cậy, chẳng khoe,
Phải luôn thận trọng chớ hề phô trương.
Nói với bạn việc ngay ý thẳng,
Phải người thâm họ chẳng nghe đâu.
Nói với quan chuyện thanh cao,
Phải quan tham nhũng hẳn sau nó trù.
4. Đại nghĩa
Chương thứ tư nói về đại nghĩa
Lúc thi hành phải nghĩ cho sâu
Trung với nước đặt lên đầu,
Đạo cha con được xếp vào đạo luân.
Trai tài biết thương dân, thủ tiết,
Gái kiên trinh phải biết giữ mình.
Người tài nước được thơm danh,
Vợ giỏi như được ngọc lành trời cho.
Gái bất chính cho không chẳng lấy,
Trai có tài mắc bẫy thì ngu.
Bất trung dễ mắc mưu thù,
Minh quân như mù mới lấy làm quan.
Con dân thường chăm ngoan học giỏi,
Cũng có ngày tiến tới làm quan,
Con quan chẳng chịu học hành,
Suốt đời cũng chỉ làm anh dân thường.
Làm quan chức, thấm ơn chế độ,
Nuôi con, mới nhớ công mẹ cha.
Muốn lòng ngay thẳng thật thà,
Rèn luyện ý trí phải là đầu tiên.
Việc gia thất muốn yên mọi sự
Mọi người nên biết xử phận mình
Đừng mưu lấy của bất minh
Chớ nghen ghét với người mình còn thua.
Vợ người ta chớ đùa cợt nhả
Đừng dèm pha quấy phá hôn nhân
Mỗi năm có một mùa xuân
Mỗi ngày có một giờ dần mà thôi.
Cháy nhà có nước liền dễ chữa
Xóm giềng gần giúp đỡ lẫn nhau
Trò đời lắm chuyện thương đau
Anh em để mất lòng nhau thật buồn.
Người xưa bảo thói thường vẫn vậy
Đàn bà thì khó dạy khó chìu
Quân tử phép tắc tuân theo
Tiểu nhân chẳng biết những điều lễ nghi.
Thấy ai có vật gì qúy giá
Chớ lân la tán gạ, cầu xin
Công việc nào có khó khăn
Đừng bắt người khác phải lăn vào làm.
Muốn thành người phải xem mình trước
Nếu tha mình tha được người ta
Phường bất chính kẻ gian tà
Kết thân với chúng dễ mà tàn thân.
Không minh bạch miếng ăn, lời nói
Nguyên nhân là tội lỗi hại mình
Tuổi trẻ lao động nhiệt tình
Khi già cuộc sống gia đình thảnh thơi.
Trẻ mà lêu lỏng chơi bời
Về già nhất định cuội đời gian truân
Của cho con đâu cần vàng bạc
Mà cho con được học được hành.
Cho muôn khoảnn ruộng tốt xanh
Chẳng bằng cho chúng nghề lành trong tay.
Mưu làm giàu thường hay thất đức
Làm điều nhân khó được giàu sang
Thuốc hay khó chữa bệnh oan
Của nhặt được khó mở mang giàu bền.
Bất nghĩa mà trở nên phú quý
Như mây bay, giọt nước nổi trôi
Phúc sinh trong sạch lòng người
Đức sinh kiên nhẫn sống đời yên thương.
Tham lam lắm ắt vương tai họa
Sống bất nhân tội chẳng thoát đâu
Tiểu nhân chẳng giúp người ngay
Bởi trong lòng chúng như đầu mũi kim.
Chỗ gai góc toàn tìm mưu kế
Cốt hại người cốt để lợi mình
Người quân tử có bất bình
Khéo mà xa lánh khẻo mang hận thù.
Tình người vốn như tờ giấy trắng
Như cuộc cờ vốn chẳng giống nhau
Khéo mà ứng xử với nhau
Đừng làm ai đó phải cau đôi mày.
Chớ mạt sát giang tay mắng miệng
Để người ta phải nghiến hàm răng
Ngựai gầy nên kéo chẳng hăng
Người không hồ hởi bởi chăng do nghèo.
Sẵn tiền rượu thì nhiều bạn đấy
Lúc lâm nguy nào thấy một ai
Luật trời báo ứng chẳng sai
Không trước mắt cũng lâu dài minh chứng.
5. Chí thiện
Chương thứ năm tâm linh chí thiện
Phải giữ mình cho sáng tâm tư
Vui nhất là là bạn thi thư,
Việc đời khó nhất ấy là dạy con.
Cha nghiêm nghị sinh con hiếu thảo,
Mẹ nhân từ dạy bảo gái ngoan.
Nhà lành hương tỏa chi lan,
Ở lâu hẳn thấy mùi thơm ngạt ngào.
Gần kẻ ác như vào chợ cá,
Buộc người ta quen cả mùi tanh.
Có nết tốt chẳng kiêu căng,
Đức tốt làm mãi cho thành thói quen.
Giàu chớ kiêu chớ nên ích kỷ,
Sang cũng đừng xa sỉ, hợm đời.
Việc làm muốn tốt tuyệt vời,
Ba lần cân nhắc hẳn hoi hãy làm.
Suy tính kỹ bao hàm hai ý:
Việc chung riêng thấu lý đạt tình.
Từ xưa vẫn sợ, vẫn kinh,
Lòng người nham hiểm nảy sinh khó lường
Kẻ tiểu nhân vốn thường xảo quyệt,
Tính mưu đồ tiêu diệt người tốt.
Cho dù hiểm độc, quắt quay,
Không qua lẽ phải, chẳng xoay đạo trời.
Kẻ bất nhân nhất thời nổi tiếng,
Không người thì trời diệt chẳng tha
Tự nhiên được của đầy nhà,
Một là lộc lớn, hai là họa to
Có lúc bại, trời cho thắng cuộc,
Hoặc đang nghèo bỗng được giàu sang.
Thế gian yêu lắm ghét nhiều,
Khen nhiều chê lắm, bao điều bất an.
Mừng nhiều lo lắm chẳng oan,
Vinh nhiều nhục lắm, thế gian thường tình.
Đừng cậy thế mà sinh kiêu ngạo,
Chớ cậy quyền để tạo lợi riêng.
Làm một điều thiện cũng nên,
Trừ một việc ác, quả nhiên rất cần.
Sinh sự thì bận tâm mệt sức,
Nên nhún nhường tạo Đức thì hơn.
Việc chuẩn bị kỹ hãy làm,
Việc không chuẩn bị chớ tham làm bừa.
Bao kinh nghiệm từ xưa đã thấy,
Sai một ly đi mấy dặm đường.
Quả quyết được việc lẽ thường,
Đắn đo hỏng việc, ấy gương ở đời.
Sắc chẳng mê người, chính người mê sắc,
Rượu chẳng say người, chỉ tại người say.
Đừng nên vui quá nói chầy,
Chớ vì sướng quá vung tay làm bừa.
Quý chim phượng bởi yêu lông cánh,
Trọng người hiền ở cách nói năng.
Gặp khi hoạn nạn khó khăn,
Hành vi tế nhị, nói năng lựa lời.
Mười mắt trông và mười tay trỏ
Thật công minh sáng tỏ sâu xa
Quả đào người quý tặng ta,
Ta lấy quả mận đem ra biếu người.
Cung nỏ lạ chớ cầm mà khốn,
Ngựa không quen, chớ cưỡi mà gay.
Qua ruộng dưa chớ sửa giầy,
Dưới gốc mận chớ giơ tay sửa tóc.
Coi chừng chốn cửa cao nhà rộng,
Đừng cậy rằng tông tộc mình to.
Họ to lắm chuyện tò mò,
Cửa cao thường giở những trò kiêu căng.
Người tốt, chơi nói năng chân thật,
Kẻ xấu, chơi như mật chết ruồi.
Người tốt bền chí thức thời,
Khó khăn thuận lợi vẫn nuôi chí bền.
Kẻ xấu thường van xin lúc khó,
Được việc rồi thì nó quên luôn.
Mới hay muôn sự vui buồn
Những điều chí thiện phải luôn ghi lòng.
6. Thiện ác
Chương thứ sáu hai dòng Thiện–Ác
Đừng theo phường bạc ác tinh ma
Trăm năm trong cõi người ta,
Dở, hay báo ứng, thật là công minh.
Báo ứng có khi nhanh, khi chậm,
Nhà nghèo đói nào dám coi khinh.
Việc làm phúc nếu vô tình,
Như tuồng lánh nạn, đáng khinh khỏi bàn.
Kẻ bạo ngược mưu toan việc xấu,
Bịp được người sao dấu được trời
Vầng dương mọc lặn luân hồi,
Mặt trăng tròn khuyết, đầy rồi lại cong.
Tình người lúc tụ, xong lại tán,
Buồn lại vui, vui chán lại buồn.
Cỏ hoa sớm nở tối tàn,
Cây tùng cây bách muôn ngàn sức xuân.
Mỗi ngày xét bản thân ba lượt
Hẳn nhiều người sẽ biết cho ta.
Số trời vốn sẵn định ra,
Giàu sang có mệnh, vinh hoa có ngày.
Hoa nở muộn do cây cằn cỗi,
Đời chưa vui, bởi nỗi khổ nghèo.
Giàu sang, khách đến thăm nhiều,
Nghèo hèn, thân thích ra chiều cách ly.
Lúc dư dật, phòng khi túng thiếu,
Khi sướng vui, phải liệu khi buồn.
Một nhà nề nếp cương thường,
Cha từ, con thảo, đẹp gương vợ chồng.
Tình anh em: thuận lòng nhân ái,
Nghĩa bạn bè qua lại giúp nhau.
Nuôi con phòng lúc ốm đau.
Chứa thóc phòng đói là câu chí tình.
Giúp người gặp cảnh tình nguy cấp,
Hoặc cứu người trong lúc gian nguy.
Có mới đừng nới cũ đi,
Miệng nói một lối, bụng suy một đường.
Chớ có lành bắt vành ra méo,
Đừng làm cho bé xé ra to.
Một chút là tấc quanh co,
Người ta sẽ tỏ các trò quắt quay.
Lời không cánh mà bay khắp ngả,
Đạo đức cao thì gốc cả, rễ sâu.
Mài vết ngọc chẳng dễ đâu,
Nói sai, biết sửa bao lâu mới lành.
Lời đã nói bay nhanh hơn gió,
Bốn ngựa phi cũng khó đuổi theo.
Khinh người là thói tự kiêu,
Người ta khinh lại, đời nào chịu thua.
Tự khen mình mà chê người hỏng,
Thì người ta có trọng gì mình.
Hãy suy Thiện–Ác, Nhục–Vinh
Ở sao có nghĩa, có tình thì hơn.
Việc gia thất muốn yên mọi sự
Mỗi người nên biết xử phận mình
Đừng mưu lấy của bất minh
Chớ ghen ghét với người mình còn thua.
Vợ người ta chớ đùa cợt nhả,
Đừng gièm pha quấy phá hôn nhân.
Một năm có một mùa xuân,
Mỗi ngày chỉ một giờ dần mà thôi.
Cháy nhà có nước liền dễ chữa,
Láng giềng cần giúp đỡ lẫn nhau.
Tình đời lắm chuyện thương đau,
Anh em để mẩt lòng nhau thật buồn.
Người xưa bảo: thói quen thường vẫn vậy,
Đàn bà thì khó dạy khó chiều.
Quân tử phép chẳng cần theo,
Tiểu nhân chẳng chấp những điều lễ nghi.
Thấy ai có vật gì quý giá,
Chớ lân la tán gạ, nài xin.
Công việc nào quá khó khăn,
Đừng buộc người khác phải lăn vào làm.
Muốn trách người, phải xem mình trước.
Nếu tha mình, tha được người ta.
Đứa bất chính, kẻ gian tà,
Kết thân với chúng dễ mà tàn thân.
Không minh bạch miếng ăn lời nói,
Là nguyên nhân cái tội hại mình.
Lúc trẻ lao động nhiệt tình,
Khi già cuộc sống gia đình thảnh thơi.
Trẻ mà lêu lổng chơi bời,
Về già chắc hẳn cuộc đời gian truân.
Của cho con đâu cần vàng ngọc
Mà cho con được học được hành.
Cho muôn khoảnh ruộng tốt xanh,
Chẳng bằng cho chúng nghề lành trong tay.
Mộng làm giàu thường hay thất đức,
Làm điều nhân khó được giầu sang.
Thuốc hay khó chữa bệnh oan,
Của nhặt được khó mở mang giàu bền.
Bất nghĩa mà trở nên phú quý,
Như mây bay bọt khí nổi trôi.
Phúc do trong sạch lòng người,
Đức từ kiên nhẫn sống đời yêu thương.
Tham lam lắm tất vương tai họa,
Sống bất nhân tội chả thoát đâu.
Tiểu nhân chẳng giúp người ngay,
Bởi trong lòng họ, như đầu mũi kim.
Chỉ gai góc rắp tìm mưu kế,
Cốt hại người để mong lợi mình.
Người quân tử có bất bình,
Liệu mà xa lánh, kẻo sinh hận thù.
Tình người khác chi tờ giấy trắng,
Như cuộc cờ vốn chẳng giống nhau.
Khéo mà ứng xử với nhau,
Đừng làm ai đó phải chau đôi mày,
Chớ mạt sát dang tay mắng miệng,
Để người ta phải nghiến hàm răng.
Ngựa gầy nên kém chạy hăng,
Người không hồ hởi phải chăng vì nghèo.
Sẵn tiền, rượu thì nhiều bạn đấy,
Lúc lâm nguy nào thấy một ai.
Luật trời báo ứng chẳng sai,
Không trước mắt, cung lâu dài chứng minh.
7. Tích thiện
Chương thứ bảy hảy luôn tích thiện,
Chứa điều lành như mặt trời lên.
Rất vô tư, rất tự nhiên,
Sáng soi muôn nẻo chẳng phiền đến ai.
Chứa điều ác là tai họa đấy,
Lửa trên đầu nào thấy mà lo.
Chuyện ác dù chẳng nói to,
Trên trời rung động tự hồ sấm vang.
Việc mờ ám tưởng không ai biết,
Nhưng mắt thần nhật nguyệt sáng soi.
Giàu sang đúng phận thì thôi,
Nghèo hèn xử sự đúng môi trường nghèo.
Suy từ ta ra nhiều người khác,
Khoe điều lành, điều ác giấu đi.
Thấy ai làm ác điều gì,
Khéo can ngăn, hoặc tránh đi chớ nhìn.
Chuyện người khác không đem đàm tiếu,
Mặc người ta, mạnh, yếu, giở, hay.
Nói nhiều nghe cũng chán chầy,
Khuyên nhiều sinh oán, bấy nay lẽ thường
Khi yêu cũng nên lường lúc ghét,
Lúc ghét nên nhớ đến khi yêu.
Việc làm, lời nói, ít nhiều,
Phải nên hướng thiện, phải theo phận mình.
8. An phận
Giữ yên phận là chương thứ tám
Đừng để người đụng chạm đến ta
Biết lo tính, biết phòng xa,
Khoan dung ngay thẳng hẳn là đông vui.
Nước chân chính, lòng trời cũng thuận,
Quan thanh liêm dân hẳn yên lòng
Vợ hiền là phúc nhà chồng,
Các con hiếu thảo thì lòng cha yên.
Dẫu tài giỏi chớ nên khoe khoác,
Nhiễu sự sao bằng được an nhàn.
Bốn mùa ấm lạnh xuềnh xoàng,
Nói năng thận trọng rõ ràng được yên.
Của dễ được tất nhiên dễ mất,
Được vất vả thì mất khó khăn.
Làm thong thả việc chắc ăn
Việc đời muôn sự khó khăn ban đầu.
Người xưa nói những câu triết lý:
Vào rừng bắt hổ dễ như chơi,
Còn khi mở miệng dạy người,
Khó khăn nhiều lắm, liệu lời đắn đo.
Quân tử cần ăn no vừa đủ,
Không cầu kỳ cốt giữ bình yên.
Trò tìm thầy học dễ tìm,
Thầy tìm trò tựa tìm kim đáy hồ.
Việc chia chác chẳng lo ít ỏi,
Chỉ đáng lo cái tội không đều.
Không lo hoàn cảnh túng nghèo,
Chỉ lo xã hội lắm điều bất công.
9. Đại đạo
Giữ đại đạo là chương thứ chín,
Lấy chữ “Trung” chữ “Tín” làm đầu.
Người quân tử đạo đức cao,
Không kiêu căng, giữ trước sau chan hòa.
Khi cần giúp người ta việc gấp,
Chẳng chọn ngày, đừng bấm ngón tay.
Người được ta cũng mừng thay,
Người đau, thông cảm đắng cay cho người.
Nói thao thao ngàn lời tươm tất,
Cũng không bằng việc thật đã làm.
Kiếm lời chê trách nhân gian,
Chính là chuốc lấy mối oan hại mình.
Ta giúp người chân tình độ lượng,
Là cái thuật làm phước đáng tin.
Trăm nghe không bằng một nhìn,
Một việc thực tế hơn nghìn lời suông.
Việc trời đất cũng thường thay đổi,
Sáng gió mưa, chiều đã đẹp trời.
Cũng như cuộc sống một con người
Sáng chiều, may rủi đầy vơi chuyển vần.
Có việc đối với ta là thế
Nhưng với người đâu dễ giống ta
Khi lời nói trái phát ra,
Tất nhiên cái lỗi, cái tà vào theo.
Của phi nghĩa đưa vào cửa trước,
Nó cũng tìm đường bước lối sau.
Đừng làm những chuyện không đâu
Chớ tham của lạ để sau bận lòng
Việc làm chớ lao tâm cật lực,
Nên đắn đo vừa sức thì làm,
Không lười biếng chẳng tham lam
Học điều Đại đạo – để làm thực tâm.
10. Đọc sách
Chương thứ mười khuyên cần đọc sách,
Sách là thầy dạy mách cho ta.
Bao điều đạo lý sâu xa,
Văn minh khoa học bao la đất trời.
Ham đọc sách thì trời chẳng phụ.
Có chí bền ắt sẽ làm nên.
Mẹ cha vui bởi con hiền,
Gia đình hòa thuận đẹp yên mọi phần
Đạo đức cao, quỷ thần nể sợ,
Được mọi người giúp đỡ tin yêu.
Thấy việc thiện hãy làm theo,
Biết lỗi sửa lỗi là điều đáng khen
Cách đối xử phải nên suy xét,
Đừng cạn tình trái nết – mất lòng.
Muốn nhanh vội việc khó xong,
Suy lâu tính kỹ thực hành mới hay
Tre uốn mạnh không vênh cũng gẫy,
Chó cắn càn bởi thấy cùng đường.
Đánh chuông chuông tất kêu vang,
Người quá uất ức sẵn sàng đấu tranh.
Chớ nên hám lợi hám danh,
Ít ham muốn mới yên lành bền lâu.
11. Do mệnh
Chương mười một dạy câu số mệnh
Nghĩa là do tiền định cả rồi.
Giàu sang cũng bởi tại trời,
Công danh có mệnh, có thời dở hay.
Đồ ăn uống xưa nay sản xuất.
Cũng do trời do đất khởi sinh.
Người khôn làm đúng phận mình,
Kẻ hư mạo hiểm hiếu danh, khoe tài.
Nói thẳng thừng trái tai chẳng thích,
Hãy xét suy, có ích cứ làm.
Ở đời lắm thói đa đoan,
Thuốc đắng khỏi bệnh, thế gian tỏ tường.
Thấy người tốt chớ xem thường,
Hãy nghiêm mà học tìm đường mà theo.
12. Thành sự
Chương mười hai lo toan sự nghiệp
Muốn thành công phải biết lo xa.
Mưu sự là ở người ta,
Thành công tốt đẹp suy ra tại trời.
Có trường hợp ở nơi nguy bại,
Được trời phù nên lại thắng to.
Hoặc khi tai nạn gay go,
Gặp may lại được trời cho an toàn.
Có đức mà bần hàn cơ cực,
Hẳn là do nghiệp chướng từ lâu.
Bất nhân mà được giàu sang,
Chắc là kiếp trước bắc cầu thiện duyên.
Nếu phận nghèo thì nên nghèo trước,
Chớ dã tâm, bạo ngược khởi đầu.
Biết mệnh là bởi hiểu sâu,
Sống yên vô sự khác nào thần tiên.
Muốn sống lâu phải rèn luyện tốt,
Từ lao động ăn uống thuốc men…
Giữ gìn chừng mực cho quen,..
Một ngày vui khoẻ là tiên một ngày.
Không có thuốc chữa thành trườg thọ,
Có tiền đâu mua được con hiền.
Vợ ngoan chồng chẳng ưu phiền,
Có con hiểu thảo cha yên cõi lòng.
Bởi uống say, nói không tử tế,
Vì tiền tài, huynh đệ từ nhau.
Xuống ngựa trước lúc qua cầu,
Có đường bộ chớ rủ nhau đi thuyền.
Áo trắng thì bụi đen dễ dính,
Khó an toàn bởi tính kiêu căng.
“Bọ ngựa bắt con ve tưởng bở
Sẻ lại rình bọ ngựa kề bên;
Người săn tặng sẻ mũi tên;
Hổ lang rình sẵn xông lên vồ người.
Hổ đắc ý lên rồi định biến,
Ngờ đâu xa xuống giếng mạng toi!
Mới hay mạnh yếu ở đời,
Nhãn tiền báo ứng rạch ròi phân minh”
Chắc là kiếp trước bắc cầu thiện duyên.
Nếu phận nghèo thì nên nghèo trước,
Chớ dã tâm, bạo ngược khởi đầu.
Biết mệnh là bởi hiểu sâu,
Sống yên vô sự khác nào thần tiên.
Muốn sống lâu phải rèn luyện tốt,
Từ lao động ăn uống thuốc men…
Giữ gìn chừng mực cho quen,..
Một ngày vui khoẻ là tiên một ngày.
Không có thuốc chữa thành trườg thọ,
Có tiền đâu mua được con hiền.
Vợ ngoan chồng chẳng ưu phiền,
Có con hiểu thảo cha yên cõi lòng.
Bởi uống say, nói không tử tế,
Vì tiền tài, huynh đệ từ nhau.
Xuống ngựa trước lúc qua cầu,
Có đường bộ chớ rủ nhau đi thuyền.
Áo trắng thì bụi đen dễ dính,
Khó an toàn bởi tính kiêu căng.
“Bọ ngựa bắt con ve tưởng bở
Sẻ lại rình bọ ngựa kề bên;
Người săn tặng sẻ mũi tên;
Hổ lang rình sẵn xông lên vồ người.
Hổ đắc ý lên rồi định biến,
Ngờ đâu xa xuống giếng mạng toi!
Mới hay mạnh yếu ở đời,
Nhãn tiền báo ứng rạch ròi phân minh”
13. Trí giả
Chương mười ba dạy điều trí giả.
Bậc trí giả sửa mình hơn hết,
Bậc hiền tài sáng tựa sao Khuê.
Tiên tri thế sự lâu dài
Chẳng cần đấu lực, đối đầu với ai.
Giữ danh dự trong ngoài kính nể,
Bảo vệ cho thân thể an toàn
Biết tự kiềm chế thì yên.
Không bị nhục cũng chẳng phiền đến thân.
Có những chuyện người trần khó biết,
Mà trời cao nghe thấy mọi điều.
Bởi rằng lỗi ít chẳng sao,
Nhiều lỗi góp lại lớn lao khó lường.
Một mình chớ đi đường nguy hiểm,
Thuyền chở tham, sinh chuyện đắm đò.
Chuyện người ta chớ tò mò,
Có trách thì trách lỗi to của người.
Thù oán cũ thôi thời khép lại
Trước khoan hòa sau được điều hay.
Yêu đừng yêu quá đắm say.
Ghét đừng ghét đắng, ghét cay sinh thù.
Có người chẳng được như ý muốn,
Nên bảo ban đại lượng thì hơn.
Trọng danh tiết như Thái sơn,
Người không nghĩ chẳng giản đơn việc nào.
Giàu sang chẳng tự cao cậy thế,
Nghèo hèn không lâm lụy cúi đầu.
Kẻ vụng chẳng thấy việc đâu.
Người khéo thì việc bù đầu, luôn tay.
Bậc trí giả trước đây đúc kết
Ta nên tìm học biết mà theo
Luật ông Tiêu Hà dạy sáu điều
Lễ, ông Khổng Tử cũng nêu ba phần.
14. Minh châu
Ngọc Minh châu là chương mười bốn
Ngợi ca đức khiêm tốn sáng trong.
Ngọc là vật quý vô cùng,
Minh châu tỏa sáng trong vùng tối tăm.
Ngọc muốn đẹp phải năng mài giũa,
Cố nâng niu gìn giữ kẻo hoài.
Trời cho ta tấm hình hài,
Phải lo tự giác mà bồi bổ thêm.
Trời cho ta phúc nên gắng sứcPhải tự tôn cho đức dày thêm
Con hay, cha chớ nên khen,Thành công chẳng được tự kiêu,
Cha mắc lỗi, con chớ nên nói nhiều.
Hưởng phúc, càng phải biết điều đừng tham.
15. Học vấn
Chương mười lăm răn đường học hỏi.
Có tư duy mạnh giỏi hơn người.
Trước là đẹp đạo đất trời,
Sau là xây dựng tình người đẹp hơn.
Hiếu với cha thời con hiếu lại,
Kính trọng người người lại trọng ta.
Chớ tin những thuyết tà ma,
Nó làm chìm đắm xấu xa lòng người.
Người xưa bảo tiền tài – phấn đất,
Nghĩa nhân kia mới thật là ngàn vàng.
Đường dài thử sức gian nan,
Sống lâu mới biết ruột gan tình người.
Biết giữ phận thì đời nhàn hạ,
Không gian tham tai họa khó vào.
Vận đen vàng hóa ra thau,
Vận đỏ sắt cũng ra màu vàng tươi.
Rượu trắng nhuốn đỏ mặt người
Bạc vàng dễ nhuộm lòng người tối đen.
Nghèo giữa chợ ai thèm thăm hỏi,
Giàu trên rừng có khối người thương.
Vẽ hổ khó vẽ bộ xương,
Biết người biết mặt khó lường lòng ai.
Không đáng sợ sức hai con hổ,
Chỉ sợ người ăn ở hai mang
Sống đại lượng phúc huy hoàng.
Mưu sâu tai họa ắt càng thêm sâu.
Vợ chồng hiệp sức nhau bàn bạc,
Có tiền mua nhiều lạng vàng ròng.
Vợ chồng ăn ở khác lòng
Có tiền đâu dễ sắm cùng cái kim
Trị nhà như cầm cương ngựa dữ,
Trị nước như dạo thử cung đàn.
Cho nên học hiểu và làm,
Lẽ trời với lẽ dân gian hài hòa,
Muốn xây phú quý vinh hoa,
Cái nền học vấn phải là đâu tiên.
16. Tu đức
Chương mười sáu thường xuyên tu đức,
Phải chuyên tâm nỗ lực hàng ngày.
Học rồi thực tế làm ngay,
Rút ra kinh nghiệm dở hay sự tình.
Tu đức tốt tướng sinh ra tướng,
Con thảo hiền sinh được cháu ngoan.
Nhà nghèo nhờ vợ đảm đang,
Nước loạn cầu tướng giỏi giang, trung thành.
Âm dương hòa không sinh lụt bão,
Vợ chồng hòa thì đạo nhà nên.
Tránh điều nghi kỵ hờn ghen,
Đàn bà tiếp khách phải nên nhớ rằng:
Cử chỉ đẹp, nói nhẹ nhàng,
Khi đưa tiễn khách xin đừng quá chân.
Bốn đức tính Công, Dung, Ngôn, Hạnh,
Người đàn bà gánh nặng lo toan.
Đừng kiêu sa, chớ lăng loàn,
Đừng ghen ghét chớ giận hờn với ai.
Gái yêu chồng đẹp vui mọi vẻ,
Giúp chồng nuôi con khỏe con ngoan.
Dựng xây tôn thống họ hàng,
Sáng trong như ngọc, nết càng đẹp ra.
Khi lòng dục dâm tà đã mở,
Quên yêu thương bỏ cả lễ nghi.
Nết hư dù chỉ một ly,
Tiếng tăm đồn đại bay đi khắp vùng.
17. Cát nhân.
Rèn người tốt là chương mười bảy,
Sống nhân từ ai nấy đều thương.
Trời cho Phúc, Lộc, Thọ trường,
Sống vui thanh thản đời thường gặp may.
Cha dạy con từ khi còn nhỏ,
Chồng khuyên vợ từ khi mới về.
Không quá vui đến đam mê.
Bài bạc, nghiện hút, rượu chè, gian dâm.
Tình dục chớ tham lam buông thả,
Sức suy tàn rệu rã, ai thương.
Của quý chớ có phô trương,
Bạc vàng phải khóa trong dương trong hòm.
Buồng the chớ để ai nhòm
Của còn nguyên vẹn, tình còn dài lâu.
18. Lương tài
Chương mười tám răn chữ lương tài
Lương là đạo cao đức trọng
Có lương tài chết sống thơm danh.
Người tài lành có bạn lành,
Người ác bạn ác kết thành tai ương.
Người lương tài nên thường nói thẳng,
Kẻ xấu xảo nịnh chẳng thương yêu.
Người lành nói ít làm nhiều,
Tiểu nhân múa mép, lắm điều ba hoa.
Người lành không gian tà uẩn khúc,
Hành động luôn chính trực, phân minh.
Kiệm cần có lý có tình,
Để không mang tiếng rằng mình kiêu sa.
Vụng may áo gấm cũng hư,
Làm bậy thì phá hư cơ nghiệp.
Biết ít thì sống thảnh thơi,
Biết nhiều lắm chốn, lắm điều thị phi.
Người giúp việc cần chi đẹp xấu,
Cần chọn người trung hậu, chăm ngoan.
Lòng người, nọc rắn khó phân,
Mặt trời ai biết chuyển vần như xe.
Của xóm Đông lấy về hôm trước,
Đến hôm sau nó ngược xóm Đoài
Việc hôm nay, việc ngày mai.
Hãy đem hai chữ Lương Tài mà xem.
19. Lập thân
Chương mười chín dạy đạo lập thân.
Đạo lập thân muốn bền muốn vững,
Phải khôn ngoan trong cứng ngoài mềm,
Phúc nhà thuận dưới kính trên,
Kiệm cần kiên nhẫn là nền trị gia,
Làm quan phải giỏi và liêm khiết,
Cẩn trọng luôn và biết thương dân.
Mới hay bí quyết lập thân,
Kiên trì: Liêm chính kiệm cần thì nên.
20. Thịnh đức
Chương hai mươi là thiên thịnh đức
Một số điều đã được rút ra.
Người thực tài chẳng ba hoa,
Thường khi dung mạo cứ là người ngây.
Có ruộng không cấy cày thì đói,
Có sách không học hỏi thì ngu.
Trai không dạy, khác chi lừa,
Gái ngu thì cũng giống như lợn sề.
Trai sợ vợ bởi vì nhu nhược,
Gái kính chồng vì được nết ngoan.
Phải dè xẻn bởi thiếu ăn,
Sống xa xỉ bởi nguyên nhân của thừa.
Vừa lười nhác, lại vừa ngu dốt,
Thì giàu sang đâu đến mà mơ.
Hay đến thân cũng thành sơ,
Ngồi dai chủ chẳng bao giờ thích đâu.
Uống rượu đấu khẩu nhau ít chứ,
Mới là người quân tử phòng thân.
Thóc tiền sòng phẳng đồng cân,
Mới là đức độ, tinh thần trượng phu.
Con cá bị giật lên bờ
Có hối cũng chẳng bao giờ được tha.
Làm việc xấu đã sa pháp luật,
Hối ba lần cũng thật muộn mằn.
Nước loạn chớ đến dung thân
Nơi nguy hiểm chớ bước chân lần vào.
Phép quyền biến làm sao biết trước,
Phải đắn đo mong được an toàn,
Lò lửa ví như phép quan,
Lòng người như sắt như gang trong lò
Người yếu phải nương nhờ người mạnh,
Giúp được người là hạnh phúc thay,
Không thù dai chẳng hại ai,
Tuy nhiên vẫn phải nhớ bài phòng thân.
Trên lượng cả, chẳng cần phạt dưới,
Kẻ trịch thượng từ chối đừng chơi.
Nước trong ít cá lội bơi,
Sống nhiều khe khắt, ít người mến thân.
21. Hiếu hoàn
Chương hai mươi mốt hai chữ hiếu hoàn.
Hiếu hoàn luật xoay vần vay trả,
Báo ứng nhanh gương đã nhiều rồi.
Nhạt nồng khéo ở lòng người,
Dở hay đã có đạo trời phân minh.
Trời mưa gió thình lình bất trắc,
Người có khi dồn dập tai ương.
Có đức dễ được thọ trường,
Tu nhân tích đức, phúc thường dầy thêm.
Lừa dối người là mầm tai họa,
Phúc dầy nhờ lượng cả bao dung.
Cẩn thận chẳng sợ khốn cùng,
Nhẫn thì chẳng nhục, vạ không đến mình.
Sống bình tĩnh được yên lành mãi
Biết kiệm cần đỡ phải gieo neo.
Trên sông tùy khúc bơi chèo,
Vào nhà tùy lúc liệu chiều tuân theo.
Dạy con cháu bằng điều từ thiện,
Lấy khoan dung điều khiển người theo.
Một năm kế hoạch ăn tiêu,
Không gì bằng cấy trồng nhiều lúa khoai
Kế mười năm dài hơn một chút,
Không gì bằng trồng được nhiều cây.
Còn như kế hoạch lâu dài,
Là trồng cây đức dẻo dai liền liền.
Dù lắm tiền thuốc men tẩm bổ,
Chẳng bằng đêm nằm ngủ riêng giường.
Dạy con lần mở văn chương,
Ở trong vùng bạc kim cương có thừa.
Một con được ơn vua lộc nước,
Để cả nhà cũng được thơm lây.
Siêng năng học tập đêm ngày,
Để mà chiêm nghiệm lời thầy khuyên răn.
Việc đúng cứ tiến hành đừng sợ,
Trời sẽ cho phúc ở tầm tay
Lấy điều đạo lý xưa nay,
Truyền cho con cháu đời này đời sau.
22. Năng tĩnh
Chương hai mươi hai dạy người điều năng tĩnh.
Biết đắn đo sống hẳn yên lành.
Biết suy nghĩ việc dễ thành,
Cầu đâu được đấy vui lành biết bao.
Khi sống biết lo sau tính trước.
Lúc lâm chung hẳn được yên lành.
Tuổi già lắm bệnh phát sinh,
Đều do lúc trẻ tự mình làm ra.
Lúc thịnh đạt gian tà trái đạo,
Khi tuổi già quả báo coi chừng!
Sợ thay “Đốm lửa thiêu rừng”,
Nửa câu nói trái, sau đừng khoe khôn.
Biết điều thiện ôn tồn nhắc bạn,
Chỉ nơi nguy cho người khách lánh xa.
Khi lòng hiểm độc gian tà,
Niệm kinh gõ mõ quả là vô duyên.
Đem bố thí bằng tiền bất chính,
Cũng chỉ là vô ích mà thôi.
Chỉ một hành động xấu chơi,
Nói khôn nói khéo, ai người còn tin.
Sống thừa mứa bạc tiền nhung lụa,
Chắc đâu bằng sống đủ mà vui.
Gần mực thì ắt phải đen thui
Gần son thì đỏ sự đời chẳng sai.
Gần người ngu biến hay thành dốt,
Gần người hiền càng tốt thêm ra.
Người quân tử đức nở hoa,
Tiểu nhân tìm cách xấu xa học đòi.
Ngẫm xem muôn sự ở đời,
Ác thì gặp ác, nhân thời gặp nhân.
Con ngựa cùng, vung chân đập phá,
Chim cùng đường, liều mổ đòi bay,
Thú cũng muốn xổng chạy dài,
Bản năng tự vệ muôn loài bẩm sinh.
Người giả dối thì đừng bắt chuyện,
Gái lẳng lơ thì biến cho xa.
Những người ngay thẳng hiền hoà,
Kiên tâm gần gũi để mà học theo.
Kẻ nghiện ngập lêu têu, hợm hĩnh.
Hãy coi chừng! Cố tránh đừng chơi.
Mới hay hậu bạc ở đời
Trắng, đen cũng bởi lòng người mà ra.
23. Bạch vân thư tất
Chương hai mươi ba là bài thư tất
Sách Bạch Vân kết luận dạy rằng:
Muôn việc khởi tự cái Tâm,
Nếu lòng buông thả, lỗi lầm đến ngay.
Học điều hay tỏ bài chân lý
Bảo tồn Chân-Thiện-Mỹ sáng trong
Thánh nhân trợ giúp bao dung,
Tiến–lui, còn-mất mới mong tinh tường.
Không để mất kỷ cương chính đạo,
Lời thánh hiền dạy bảo thiêng liêng:
Hiếu-Trung-Cần-Kiệm-Chính-Liêm
Xa gần kính trọng, dưới trên thuận hòa.
Sự kính nhường coi là cái gốc,
Lấy học hành tri thức nâng lên.
Chân thành học hỏi thường xuyên,
Muốn tu cái đức phải nghiêm với mình.
Những điều giáo huấn anh minh,
Thành tâm bái phục, ân tình chẳng quên.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét