Hàm ý khen chê con người
VŨ ĐỨC NGHIỆU, NGUYỄN THỊ DUNG
Ở tiếng Việt, bên cạnh những thành ngữ mang ý nghĩa định danh, ý nghĩa biểu hiện bình thường như:cơm bưng nước rót, lạnh như tiền, buồn như chấu cắn, già kén kẹn hom, nuôi ong tay áo, đồng không mông quạnh…
còn có những thành ngữ nói về con người mà ngoài các ý nghĩa định danh,
ý nghĩa biểu hiện bình thường ra, còn bao hàm cả ý khen ngợi hoặc chê
bai, thể hiện thái độ khen, chê của người nói đối với đối tượng được nói
tới. Ví dụ: mặt hoa da phấn, lòng ngay dạ thẳng, có thuỷ có chung, thức khuya dậy sớm, buông dầm cầm chèo… hoặc: mặt bủng da chì, ăn xó mó niêu, xúyt chó bụi rậm, bóc ngắn cắn dài… Những thành ngữ như vậy rất đáng được quan tâm khảo sát.
1. Khi bày tỏ sự đánh giá tích cực về
người, vật, thuộc tính, hoặc hành vi… nào đó với ý vừa lòng, vì cho rằng
như thế là tốt, là giỏi, là đạt yêu cầu, đáng được đánh giá cao…, chúng
ta đã thực hiện một hành vi, một thái độ khen người, vật, thuộc tính,
hoặc hành vi… đó.
Một biểu thức ngôn ngữ có hàm ý đánh giá
tích cực về người, vật, thuộc tính, hoặc hành vi… cho rằng như thế là
tốt, đẹp, giỏi, là đạt yêu cầu, đáng được đánh giá cao… được coi là biểu
thức ngôn ngữ có hàm ý khen. Chẳng hạn, ngoài cái ý nghĩa miêu tả bình
thường ra, thành ngữ mặt hoa da phấn bao hàm ý khen về vẻ đẹp của hình thức, diện mạo của người được nói tới, được miêu tả bằng thành ngữ đó, còn thành ngữ thức khuuya dậy sớm thì lại bao hàm ý khen về sự chăm chỉ siêng năng trong công việc của người được đề cập.
Ngược lại với khen, chê là hành vi bày tỏ
thái độ không ưa thích, không vừa ý, đánh giá thấp, theo chiều hướng
tiêu cực vì cho là kém, là xấu, không đạt yêu cầu, không được bình
thường… Chẳng hạn, trong các thành ngữ mặt bủng da chì, ăn xó mó niêu, qua cầu cất nhịp, chị em nắm nem ba đồng…
ngoài các ý nghĩa miêu tả bình thường, còn bao hàm ý chê bai về dung
mạo và sức khoẻ (mặt bủng da chì), chê bai về hành vi, nhân cách bần
tiện (ăn xó mó niêu), đố kỵ, không muốn cho ai cùng được thuận lợi, may
mắn như mình (qua cầu cất nhịp), coi trọng tiền tài hơn cả tình nghĩa,
đạo lý (chị em nắm nem ba đồng)…
Với quan niệm về hàm ý khen, chê như vậy,
thực hiện khảo sát tư liệu qua một số từ điển thành ngữ tiếng Việt quen
thuộc đã xuất bản [1.2.3.], cùng với một số tư liệu khác được thu thập
bổ sung, chúng tôi tập hợp được 779 đơn vị thành ngữ có bao hàm ý khen
hoặc chê.
Trong số 779 thành ngữ được khảo sát
(tất nhiên ở đây có cả một số thành ngữ Hán Việt) có 137 đơn vị bao hàm ý
khen và 642 đơn vị bao hàm ý chê. Những con số này, tuy không phải là
tuyệt đối vì không thể nói là đã kiểm đếm cạn kiệt trong toàn bộ từ vựng
tiếng Việt, nhưng cũng đủ tin cậy để ngay từ đầu đã cho thấy một điều
hết sức đáng chú ý: số thành ngữ nói về con người mà có bao hàm ý khen
chiếm tỷ lệ khiêm tốn hơn rất nhiều so với những thành ngữ có bao hàm ý
chê bai.
2. Về các thành ngữ có hàm ý khen.
Nếu phân tích theo chủ đề (topic) “khen về cái gì”,
xác định và sắp xếp như một hệ thống, một tập hợp của những chủ đề,
những ý niệm theo kiểu thesaurus, chúng tôi thấy có 21chủ đề (đặc điểm,
thuộc tính, hành vi…) được đề cập. (Con số này, tất nhiên là có thể thay
đổi ít nhiều, tùy theo mức độ chi tiết trong khi phân tách của người
nghiên cứu). Cụ thể là (con số ghi trong dấu ngoặc là số lượng thành ngữ
thu thập được thuộc chủ đề tương ứng):
01. Khen về hình dáng, dung mạo con người (20): Vd. Đẹp như tiên.
02. Cao cả trong nhân cách, đạo đức (5): Vd. Đạo cao đức trọng.
03. Hiền hậu (5): Vd. Hiền như bụt.
04. Nhân ái, thương yêu, giúp người khó khăn (10): Vd. Chị ngã, em nâng.
05. Sống có ân tình, ơn nghĩa đối với người khác (4): Vd. Như bát nước đầy.
06. Chung thuỷ trung thành (7): Vd. Có đầu có cuối.
07. Có tài trí, sáng suốt (5): Vd. Văn hay chữ tốt.
08. Thật thà, ngay thẳng (8): Vd. Ăn ngay nói thẳng.
09. Dũng cảm, bất khuất (3): Vd. Gan vàng dạ sắt.
10. Đoàn kết, hoà thuận thương yêu nhau (3): Vd. Chung lưng đấu cật.
11. Đảm đang, chăm chỉ siêng năng (7): Vd. Một nắng hai sương.
12. Chắc chắn, cẩn thận (5): Vd. Nghĩ tới nghĩ lui.
13. Lễ phép (4): Vd. Trên kính dưới nhường.
14. Sang trọng, quyền qúy (9): Vd. Lên xe xuống ngựa.
15. Giàu có, no đủ (11): Vd.Ruộng cả ao liền.
16. Tiết kiệm (2): Vd. Ăn nhịn để dành.
17. Chu đáo (4): Vd. Đến nơi đến chốn.
18. Sức khoẻ (9): Vd. Khoẻ như vâm.
19. Sống có hậu, sòng phẳng (4): Vd. Hòn đất ném đi hòn chì ném lại.
20. May mắn (5): Vd. Như diều gặp gió.
21. Tương xứng về sự cao sang, đạo đức, tài năng, nhân cách (7): Vd. Phượng đậu cành ngô.
3. Đối với các thành ngữ có hàm ý chê bai, chỉ trích, phê bình.
Nếu cũng phân tích theo chủ đề (topic) “chê về cái gì”,
chúng tôi thấy có 51 chủ đề (đặc điểm, thuộc tính, hành vi… ) được đề
cập. (Thực ra, trong số này, chủ đề số 49, 50 bao gồm rất nhiều chủ đề
cụ thể nhỏ hơn, nhưng vì số lượng thành ngữ của mỗi chủ đề nhỏ, cụ thể
đó quá ít nên chúng tôi đã gộp lại gọi chung là chủ đề Hành vi, phẩm chất đáng phê phán khác và chủ đề Ứng xử không đúng). Cụ thể là (con số ghi trong dấu ngoặc là số lượng thành ngữ thu thập được thuộc chủ đề tương ứng):
01. Chê hình thức, dung mạo (28): Vd. Xấu như ma.
02. Tham ăn, hám lợi có khi đến mất nhân cách (14): Vd. Uống nước cả cặn.
03. Lười làm nhưng tham ăn (7): Vd. Làm thì ốm, giã cốm thì siêng.
04. Không biết điều, không biết người biết mình (29): Vd. Ăn mày đòi xôi gấc.
05. Vụ lợi, ba phải, cơ hội chủ nghĩa (18): Vd. Mượn gió bẻ măng.
06. Ích kỉ, cá nhân chủ nghĩa (10): Vd. Của mình thì để của rể thì bòn.
07. Không giữ danh dự, liêm sỉ (7): Vd. Mặt trơ trán bóng.
08. Thóc mách, buôn chuyện, không đứng đắn (9): Vd. Đòn càn hai mũi.
09. Đối xử nghiệt ngã không còn tình nghĩa (3): Vd. Cạn tàu ráo máng.
10. Lợi dụng đổ lỗi, vu oan cho đồng loại (6): Vd. Ngậm máu phun người
11. Độc ác, nham hiểm (12): Vd. Giết người không dao.
12. Hung hãn tàn bạo (8):Vd. Ăn thịt người không tanh.
13. Khinh người (5): Vd. Khinh người bằng nửa con mắt.
14. Coi trọng tiền của hơn con người và tình nghĩa (12): Vd. Tham vàng bỏ ngãi.
15. Đố kỵ, hẹp hòi, ganh ghét, định kiến với người khác (11): Vd. Cú khó vọ mừng.
16. Ỷ thế, bắt nạt bóc lột người khác (10): Vd. Đè đầu cưỡi cổ.
17. Bội bạc, vô ơn, không chung thuỷ (37): Vd. Bạc như vôi.
18. Không nhất quán trong tình cảm, cư xử (5): Vd. Ăn một nơi nấp một nơi.
19. Ngu dại, đần độn (22): Vd. Dốt đặc cán mai.
20. Vụng dại trong hành động, suy tính, ứng xử (36): Vd. Bưng mắt bắt chim.
21. Bất tài vô dụng (17): Vd. Cắn cơm không vỡ.
22. Dối trá, xảo quyệt (39): Vd. Ăn không nói có.
23. Giả dối, tốt đẹp bề ngoài, độc ác, xấu xa bên trong (12): Vd.Mặt sứa gan lim.
24. Hèn nhát (3): Vd.Miệng hùm gan sứa
25. Mâu thuẫn, tranh giành quyền lợi, mất tình nghĩa (12): Vd.Như chó với mèo.
26. Bè cánh, về hùa với nhau (4): Vd. Kéo bè kéo cánh.
27. Lười nhác (18): Vd. Ăn bơ làm biếng.
28. Khoác lác, ba hoa, vô tích sự (5): Vd. Một tấc đến trời.
29. Huyênh hoang kiêu ngạo, lên mặt với đời (14): Vd. Coi trời bằng vung.
30. Ngang bướng (8): Vd. Cãi chày cãi cối.
31. Vô lễ (6): Vd. Hỗn như chó.
32. Keo kiệt đến mức bần tiện (14):Vd. Rán sành ra mỡ.
33. Thô tục bần tiện trong sinh hoạt, hành vi ứng xử (14): Vd. Ăn xó mó niêu.
34. Hoang phí (11):Vd. Xắn tay áo đốt nhà táng.
35. Vô trách nhiệm, trốn việc, vô cảm (13): Vd. Đem con bỏ chợ.
36. Bừa bãi, tuỳ tiện cẩu thả (13): Vd. Ăn vung bỏ vãi.
37. Sức khoẻ thể hiện qua hình dáng bên ngoài (19): Vd. Xo vai rụt cổ.
38. Làm những việc vô nghĩa (5): Vd. Vẽ rắn thêm chân.
39. Tham lam đòi hỏi vô lý, quá đáng (11): Vd. Tiền có ít thịt muốn nhiều.
40. Hay kêu ca, xử sự không rõ ràng, gây khó chịu(10): Vd. Lúng búng như ngậm hột thị.
41. Dở dang, không ra cái gì, gây khó chịu (14): Vd. Dở giăng dở đèn.
42. Soi mói người khác (3):Vd. Bới bèo ra bọ.
43. Vụng về, kém cỏi trong việc làm, ứng xử (10): Vd. Vụng miệng biếng chân.
44. Hành vi không bình thường, đáng chê (6): Vd. Đỏng đảnh như đồng cân.
45. A dua, bắt chước đua đòi (9): Vd.Thuyền đua lái cũng đua.
46. Dựa dẫm người khác, ăn sẵn, ỷ lại (11):Vd. Cáo mượn oai hùm.
47. Liều lĩnh (11): Vd. Bán trời không văn tự.
48. Không chung thuỷ, đoan chính trong quan hệ nam nữ, vợ chồng (6): Vd. Trốn chúa lộn chồng.
49. Ứng xử kém cỏi (3): Vd. Giận cá chém thớt
50. Làm các tệ nạn xã hội (8): Vd. Buôn thần bán thánh
51. Hành vi, phẩm chất đáng phê phán khác (24): Vd.Mèo mả gà đồng.
4. Nếu so sánh giữa các chủ đề khen và
chê được đề cập trong các thành ngữ thì về mặt số lượng, các thành ngữ
có hàm ý khen đề cập 21 chủ đề; còn các thành ngữ có hàm ý chê đề cập
đến 51 chủ đề. (Ở đây, cần lưu ý một điều là: tuỳ theo mức độ cụ thể
hoặc khái quát khác nhau được lấy làm căn cứ trong khi xác định các chủ
đề, có thể dẫn đến số chủ đề được xác định, chia tách không hoàn toàn
trùng nhau. Vì vậy, số lượng chủ đề được xác định và đưa ra phân tích,
so sánh, có tính tương đối của nó, theo lượng định của chúng tôi).
4.a. Nếu đặt các chủ đề vào những tương
quan đối lập khen chê để so sánh, chúng ta sẽ có được một quang cảnh như
sau (con số trong dấu ngoặc là số thành ngữ thuộc từng chủ đề tương
ứng):
|
CHỦ ĐỀ CÓ HÀM Ý KHEN
|
CHỦ ĐỀ CÓ HÀM Ý CHÊ
|
| 01. Khen hình dáng, dung mạo(20) |
01. Chê hình thức, dung mạo (28) |
| 02. Cao cả trong nhân cách, đạo đức (5) |
02.Tham ăn, hám lợi có khi đến mất nhân cách (14) 03. Lười làm nhưng tham ăn (7) 04. Không biết điều, không biết người biết mình (29) 05. Vụ lợi, ba phải, cơ hội chủ nghĩa (18) 06. Ích kỉ, cá nhân chủ nghĩa (10) 07. Không giữ danh dự, liêm sỉ (7) 08. Thóc mách, buôn chuyện, không đứng đắn (9) |
| 03. Hiền hậu (5) |
09. Đối xử nghiệt ngã không còn tình nghĩa (3) 10. Lợi dụng đổ lỗi, vu oan cho đồng loại (6) 11. Độc ác, nham hiểm (12) 12. Hung hãn tàn bạo (8) 13. Khinh người (5) 14. Coi trọng tiền của hơn con người, tình nghĩa (12) |
| 04. Nhân ái, thương yêu, giúp người khó khăn (10) |
15. Đố kỵ, hẹp hòi, ganh ghét, định kiến với người khác (11) 16. Ỷ thế, bắt nạt bóc lột người khác (10) |
| 05. Sống có ân tình, ơn nghĩa đối với người khác (4) 06. Chung thuỷ trung thành (7) |
17. Bội bạc, vô ơn, không chung thuỷ (37) 18. Không nhất quán trong tình cảm, cư xử (5) |
| 07. Có tài trí, sáng suốt (5) |
19. Ngu dại, đần độn (22) 20. Vụng dại trong hành động, suy tính, ứng xử (36) 21. Bất tài vô dụng (17) |
| 08. Thật thà, ngay thẳng (8) |
22. Dối trá, xảo quyệt (39)23. Giả dối, tốt đẹp bề ngoài, nhưng độc ác, xấu xa bên trong (12) |
| 09. Dũng cảm, bất khuất (3) |
24. Hèn nhát (3) |
| 10. Đoàn kết, hoà thuận thương yêu nhau (3) | 25. Mâu thuẫn, tranh quyền lợi, mất tình nghĩa (12) 26. Bè cánh, về hùa với nhau (4) |
| 11. Đảm đang, chăm chỉ siêng năng (7) | 27. Lười nhác (18) |
| 12. Chắc chắn, cẩn thận (5) |
28. Khoác lác, ba hoa, vô tích sự (5) 29. Huyênh hoang kiêu ngạo, lên mặt với đời (14) |
| 13. Lễ phép (4) |
30. Ngang bướng (8) 31. Vô lễ (6) |
| 14. Sang trọng, quyền qúy (9) |
32. Keo kiệt đến mức bần tiện (14) 33. Thô tục bần tiện trong hành vi, ứng xử (14) |
| 15. Giàu có, no đủ (11) | |
| 16. Tiết kiệm (2) | 34. Hoang phí (11) |
| 17. Chu đáo (4) |
35. Vô trách nhiệm, trốn việc, vô cảm (13) 36. Bừa bãi, tuỳ tiện cẩu thả (13) |
| 18. Sức khoẻ (9) | 37. Sức khoẻ thể hiện qua hình dáng bên ngoài (19) |
Những chủ đề khác không đưa vào tương quan đối lập nhau:
|
CHỦ ĐỀ CÓ HÀM Ý KHEN
|
CHỦ ĐỀ CÓ HÀM Ý CHÊ
|
| 19. Sống có hậu, sòng phẳng (4) 21. May mắn (5) 21. Tương xứng về sự cao sang, đạo đức, tài năng, nhân cách (7) |
38. Làm những việc vô nghĩa (5) 39. Tham lam đòi hỏi vô lý, quá đáng (11) 40. Hay kêu ca, xử sự không rõ ràng, gây khó chịu(10) 41. Dở dang, không ra cái gì (14) 42. Soi mói người khác (3) 43. Vụng, kém cỏi trong việc làm, ứng xử (10) 44. Hành vi không bình thường, đáng chê (6) 45. A dua, bắt chước đua đòi (9) 46. Dựa dẫm người khác, ăn sẵn, ỷ lại (11) 47. Liều lĩnh (11) 48. Không chung thuỷ, đoan chính trong quan hệ nam nữ, vợ chồng (6) 49. Ứng xử kém cỏi (3) 50. Làm các tệ nạn xã hội (8) 51. Hành vi, phẩm chất đáng chê khác (24) |
Như vậy, cả số lượng thành ngữ khác nhau
lẫn số chủ đề được đề cập của các thành ngữ có hàm ý chê bai đều lớn hơn
rất nhiều so với số thành ngữ và số chủ đề được đề cập của thành ngữ có
hàm ý khen.
|
KHEN
|
CHÊ
|
|
| Số lượng chủ đề |
21
|
51
|
| Số thành ngữ có hàm ý |
137
|
642
|
Điều này cũng có nghĩa rằng những đặc
điểm, thuộc tính, hành vi… của con người được miêu tả, định danh kèm
theo ý bình giá tiêu cực, chê bai, phê phán…phong phú hơn rất nhiều so
với những đặc điểm, thuộc tính, hành vi… được đề cập trong nhóm thành
ngữ bao hàm ý khen.
4.b. Trong toàn bộ các thành ngữ có bao
hàm ý khen, số thành ngữ có hàm ý khen về phẩm chất, nhân cách, hành vi,
thái độ ứng xử… chiếm phần lớn hơn nhưng không nhiều đến mức áp đảo (76
đơn vị) so với số thành ngữ bao hàm ý khen về đặc điểm thuộc tính của
hình thức con người, hoặc những đặc điểm, thuộc tính “tại ngoại” như:
giàu sang, sức khoẻ… (61 đơn vị).
Điều đáng nói ở đây là: trong tuyệt đại
bộ phận các thành ngữ có hàm ý khen, ý nghĩa biểu hiện của chúng đều
miêu tả, nói về cái đẹp hình thức chung chung, rất ước lệ, rất giống với
cách nói, cách miêu tả trong văn chương, ít có những miêu tả qua so
sánh cụ thể, sinh động và chi tiết; đồng thời, nếu nhìn cho kỹ thì thấy
rất nhiều thành ngữ trong số đó đã xuất phát từ các điển, các tích, các
lối nói của văn chương, nghệ thuật. Chúng có tính cách khái quát, ước lệ
nhiều hơn. Ví dụ: đẹp như tiên, đẹp như tiên giáng trần, chim sa cá lặn, nghiêng nước nghiêng thành… Trong khi đó, những thành ngữ có ý nghĩa miêu tả cụ thể như:mắt phượng mày ngài, trắng như trứng gà bóc, trắng như ngó cần… lại rất ít.
4.c. Phân tích các thành ngữ có hàm ý chê, chúng ta có thể thấy như sau:
Về số lượng, các thành ngữ nói về hình
thức, dung mạo con người mà có hàm ý chê cũng chỉ chiếm một tỷ lệ rất
nhỏ 28/642. Nếu kể cả các thành ngữ miêu tả dung mạo con người để biểu
thị sức khoẻ (với hàm ý chê) vào đây thì tỷ lệ cũng chỉ là 47/642.
Số lượng áp đảo tuyệt đối trong các thành
ngữ có hàm ý chê là chê về phẩm chất, đạo đức, nhân cách, trí tuệ, hành
vi, thái độ ứng xử của con người (gần 600 đơn vị). Nếu lấy những chủ đề
có mật độ thành ngữ từ trên 10 đơn vị trở lên, sắp xếp theo thứ tự từ
cao đến thấp, chúng ta sẽ thấy bức tranh phản ánh sự “ưu tiên” quan tâm
phê phán, chê bai của người Việt qua các thành ngữ có hàm ý chê bai như
sau:
01. Dối trá, xảo quyệt (39)
02. Bội bạc, vô ơn, không chung thuỷ (37)
03. Vụng dại trong hành động, suy tính, ứng xử (36)
04. Không biết điều, không biết người biết mình (29)
05. Ngu dại, đần độn (22)
06. Sức khoẻ thể hiện qua hình dáng bên ngoài (19)
07. Lười nhác (18)
08. Vụ lợi, ba phải, cơ hội chủ nghĩa (18)
09. Bất tài vô dụng (17)
10. Tham ăn, hám lợi có khi đến mất nhân cách (14)
11. Huyênh hoang kiêu ngạo, lên mặt với đời (14)
12. Keo kiệt đến mức bần tiện (14)
33. Thô tục bần tiện trong sinh hoạt, hành vi ứng xử (14)
14. Dở dang, không ra cái gì, gây khó chịu (14)
15. Vô trách nhiệm, trốn việc, vô cảm (13)
16. Bừa bãi, tuỳ tiện cẩu thả (13)
17. Độc ác, nham hiểm (12)
18. Coi trọng tiền của hơn con người và tình nghĩa (12)
19. Giả dối, tốt đẹp bề ngoài, độc ác, xấu xa bên trong (12)
20. Mâu thuẫn, tranh giành quyền lợi, mất tình nghĩa (12)
21. Hoang phí (11)
22. Đố kỵ, hẹp hòi, ganh ghét, định kiến với người khác (11)
23. Tham lam đòi hỏi vô lý, quá đáng (11)
24. Dựa dẫm người khác, ăn sẵn, ỷ lại (11)
25. Liều lĩnh (11)
Bốn chủ đề đầu tiên: Dối trá, xảo quyệt;
Bội bạc, vô ơn, không chung thuỷ; Vụng dại trong hành động, suy tính,
ứng xử; Không biết điều, không biết người biết mình có số thành ngữ tập
trung khá đậm đặc. Phải chăng ở đây có sự “ưu tiên” đối với những vấn đề
mà ngưỡi Việt quan tâm phê phán chỉ trích. Hình như số liệu kiếm đếm
được và thứ hạng của số liệu thể hiện khá rõ điều đó.
4.d. Về phương thức biểu hiện, các thành
ngữ so sánh chiếm số lượng cực kỳ ít ỏi trong số các thành ngữ bao hàm ý
khen, chê. Trong tư liệu khảo sát của chúng tôi chỉ có 107 đơn vị là
thành ngữ so sánh (Ví dụ: khinh khỉnh như chĩnh mắm thối, đẹp như tiên…). Phần còn lại, 672 đơn vị, đều là các thành ngữ ẩn dụ (Ví dụ: cạn tàu ráo máng, ngậm máu phun người …).
Điều đặc biệt đáng nói ở đây là, chẳng
những việc phát hiện, miêu tả, định danh, đồng thời tỏ ý chê bai, phê
phán đối với những cái xấu, cái dở được chú ý tới nhiều hơn (qua số
lượng các thành ngữ đề cập đến chúng – như trên đã nói), mà cách so
sánh, nhất là so sánh ẩn dụ ở nhóm thành ngữ có bao hàm ý chê bai, tỏ ra
là sắc sảo, giầu hình ảnh và tinh tế vô cùng. Thành ngữ có hàm ý chê
bai có cách nói hay hơn, “độc” (đáo) hơn, “giỏi” hơn cách nói của thành
ngữ có hàm ý khen.
Nếu như ở các thành ngữ có hàm ý khen, chúng ta chỉ gặp phần lớn là những thành ngữ miêu tả rất “hiền lành” như: đẹp như tiên, một nắng hai sương, hiền như bụt… thì
trong các thành ngữ có hàm ý chê, chúng ta gặp rất nhiều thành ngữ có
cách diễn đạt, miêu tả và biểu hiện hết sức sắc bén, sinh động, nhưng
cũng quen thuộc hơn và dung dị hơn, dễ hiểu hơn, khó mà tìm được cách
nói nào hay hơn, như: đen như củ súng, đười ươi giữ ống, ăn khoai cả
vỏ ăn chó cả lông, uống nước cả cặn, đo lọ nước mắm đếm củ dưa hành,
qua cầu rút ván, ném đá giấu tay, ngậm máu phun người, trâu lấm vẩy
quanh, hàng thịt nguýt hàng cá, theo đóm ăn tàn …
4.e. Những phân tích và trình bày trên
đây cho phép có thể nghĩ rằng: trong phạm vi các thành ngữ tiếng Việt
nói về đặc điểm, thuộc tính, phẩm chất, hành vi của con người (kể cả một
số ít những thành ngữ được lựa chọn, du nhập, vay mượn từ nguồn gốc
khác) người Việt rất chú ý đến việc phát hiện, miêu tả, định danh, đồng
thời tỏ ý chê bai, phê phán đối với những cái xấu, cái dở.
Sự chênh lệch lớn về số lượng giữa các
thành ngữ có hàm ý chê với thành ngữ có hàm ý khen cũng gián tiếp cho
chúng ta một suy luận có thể có: người Việt chú ý đến việc phát hiện,
định danh, phân tích, chê bai cái xấu cái dở nhiều hơn là chú ý đến việc
tìm tòi, định danh, phân tích, khen ngợi những đặc điểm tốt, đẹp.
(Nhưng việc hay dùng loại nào trong đời sống và giao tiếp ngôn ngữ hàng
ngày lại là một vấn đề khác, đòi hỏi phải có những khảo sát riêng).
Mặt khác, các tư liệu và miêu tả, so sánh
trình bày trên đây phần nào cũng có thể cho thấy được khá rõ cách nhìn
nhận, quan niệm về thẩm mĩ, đạo đức, luân lý, hay nói rộng hơn là những
đặc điểm về triết lý nhân sinh thể hiện qua phương cách so sánh, tạo lập
trong một bộ phận các thành ngữ tiếng Việt.
Trong bài nghiên cứu này, về căn bản,
chúng tôi mới chỉ cung cấp được nguồn ngữ liệu cùng với một vài phân
loại, miêu tả, nhận định bước đầu để những ai quan tâm sẽ cùng nghiên
cứu tiếp. Đằng sau các thành ngữ nói chung, các thành ngữ có bao hàm ý
khen, chê nói riêng, chắc chắn còn ẩn chứa rất nhiều điều về truyền
thống, văn hoá, về quan niệm thẩm mĩ, đạo đức, về lối sống và các quan
niệm nhân sinh… mà chúng ta còn phải hết sức cố công nhiều hơn gấp bội
nữa thì mới tránh được cái nhìn đơn giản và phiến diện.
DANH SÁCH CÁC THÀNH NGỮ CÓ HÀM Ý KHEN, CHÊ CON NGƯỜI ĐƯỢC SẮP XẾP THEO CHỦ ĐỀ
THÀNH NGỮ CÓ HÀM Ý KHEN
1. Khen về hình dáng, dung mạo con người (20):
Đẹp như tiên. Đẹp như Tây Thi. Đẹp như
tiên giáng thế. Đẹp như ả Chức giáng trần. Đẹp như hằng nga. Như tiên
non bồng. Như người trong tranh. Hoa cười ngọc thốt. Hoa dung ngọc
mạo. Hoa nhường nguyệt thẹn. Mắt phượng mày ngài. Mày tằm mắt phụng.
Mặt hoa da phấn. Da ngà mắt phượng .Trắng như ngó cần. Quốc sắc thiên
hương. Trắng như ngà. Trắng như trứng gà bóc. Chim sa cá lặn. Nghiêng
nước nghiêng thành.
2. Cao cả trong nhân cách, đạo đức (5):
Hiền nhân quân tử. Chính nhân quân tử. Đức rộng tài cao. Đạo cao đức trọng. Đức cao vọng trọng.
3. Hiền hậu (5):
Hiền như bụt. Lành như bụt. Hiền như củ khoai. Hiền như phật. Hiền như đất.
4. Nhân ái, thương yêu, giúp người khó khăn (10):
Giúp nón giúp tơi. Hằng tâm hằng sản.
Cành dưới đỡ cành trên. Làm phúc như làm giàu. Nhường cơm sẻ áo. Lá
lành đùm lá rách. Chị ngã, em nâng. Một con ngựa đau, cả tàu bỏ cỏ.
Thương người như thể thương thân. Dây bầu đeo dây bí, dây chị vị dây
em.
5. Sống có ân tình, ơn nghĩa đối với người khác (4):
Như bát nước đầy. Ăn quả nhớ kẻ trồng cây. Ăn đấu trả bồ. Uống nước nhớ nguồn.
6. Chung thuỷ trung thành (7):
Có thuỷ có chung. Có trước có sau. Có đầu
có cuối. Dốc một lòng trông một đạo. Lòng son dạ sắt. Một lòng một dạ.
Ăn trầu một cơi.
7. Có tài trí, sáng suốt (5):
Hiền minh sáng trí. Văn hay chữ tốt. Đa mưu túc trí. Đa mưu túc kế. Đa văn quảng kiến.
8. Thật thà, ngay thẳng (8):
Ăn ngay nói thẳng. Ăn ngay ở lành. Lòng
ngay dạ thẳng. Đốt thẳng lóng ngay. Thẳng như ruột ngựa. Làm tôi ngay,
ăn mày thật. Ngang bằng sổ ngay. So tày vạt nhọn.
9. Dũng cảm, bất khuất (3):
Anh hùng cái thế. Gan vàng dạ sắt. Đội trời đạp đất.
10. Đoàn kết, hoà thuận thương yêu nhau (3):
Đồng cam cộng khổ. Chung lưng đấu cật. Chia ngọt sẻ bùi.
11. Đảm đang, chăm chỉ siêng năng (7):
Một nắng hai sương. Dầm sương dãi nắng.
Buôn tảo bán tần. Buôn ngược bán xuôi. Buông dầm cầm chèo. Như con dao
pha. Thức khuya dậy sớm.
12. Chắc chắn, cẩn thận (5):
Chắc như cua gạch. Chắc như gạo bỏ hũ. Nghĩ trước nghĩ sau. Nghĩ đi nghĩ lại. Nghĩ tới nghĩ lui.
13. Lễ phép (4):
Đi chào về hỏi. Đi kính về thưa. Gọi dạ bảo vâng. Trên kính dưới nhường.
14. Sang trọng, quyền qúy (9):
Lên xe xuống ngựa. Phu quý phụ vinh. Chân
hán chân hài.Quần là áo lượt. Ra giày vào dép.Chiếu miến chăn điều. Bát
ngọc đũa ngà. Bát sứ mâm son. Mâm vàng bát bạc.
15. Giàu có, no đủ (11):
Ruộng cả ao liền. Ba bò chín trâu. Chín
đụn mười trâu. Gạo bồ thóc đống. Ruộng cả ao liền. Bạt thiên phú quý.
Ruộng cả ao sâu. Ruộng sâu trâu nái. Vườn trên ao dưới. Toà ngang dãy
dọc. Nhà ngói cây mít.
16. Tiết kiệm (2):
Ăn nhịn để dành. Ăn chắt để dành.
17. Chu đáo (4):
Có đầu có đuôi. Đến đầu đến cuối. Đến nơi đến chốn. Đến đầu đến đũa.
18. Sức khoẻ (9):
Chân đồng vai sắt. Đỏ da thắm thịt. Có da
có thịt. Đồng gân thiết cốt. Gân đồng xương sắt. Mình đồng da sắt. Khoẻ
như vâm. Khoẻ như voi. Khoẻ như trâu.
19. Sống có hậu, sòng phẳng (4):
Ăn miếng chả, trả miếng nem. Hòn đất ném đi hòn chì ném lại. Ăn tám lạng trả nửa cân. Ăn cái rau trả cái dưa.
20. May mắn (5):
Lên như diều. Như diều gặp gió. Như cá gặp nước. Như cờ gặp gió. Như rồng gặp mây.
21. Tương xứng về sự cao sang, đạo đức, tài năng, nhân cách (7):
Phượng đậu cành ngô. Chỉ Tấn tơ Tần. Hổ
phụ lân nhi. Hổ phụ sinh hổ tử. Cha hiền con thảo. Phụ từ tử hiếu. Cha
anh hùng, con hảo hán.
THÀNH NGỮ CÓ HÀM Ý CHÊ
1. Chê hình thức, dung mạo (28):
Xấu như ma. Xấu như quỷ. Rốn lồi quả
quýt. Ti hí mắt lươn. Rỗ tổ ong bầu. Ma chê quỷ hờn. Bụng thúng cái
lưng cánh phản. Nửa người nửa ngợm. Đi vặn mình xà, mặt sa chữ nãi.
Mắt trắng môi thâm. Mắt sâu râu rậm. Rậm râu sâu mắt. Mắt ốc nhồi, môi
chuối mắn. Mắt xanh mỏ đỏ. Mặt cú da dơi. Đen như cột nhà cháy. Đen
như củ tam thất. Đen như cuốc. Đen như trôn chảo. Đen như củ súng.
Đen như than. Đen như quạ. Đen như bồ hóng. Béo như bồ sứt cạp. Béo
trương béo nứt. Béo như cun cút. Béo như trâu trương. Béo như bò
mộng.
2. Tham ăn, hám lợi có khi đến mất nhân cách (14):
Hám danh háo lợi. Tham danh trục lợi.
Tham quyền cố vị. Vơ năm gắp mời. Lòng tham không đáy. Uống nước cả
cặn. Ăn khoai cả vỏ ăn chó cả lông. Ăn sâu ngập cánh. Chó già giữ
xương. Ăn như hủi ăn thịt mỡ. Ăn thì no cho thì tiếc. Ăn ngập mặt ngập
mũi. Cá đầy giỏ vẫn tham con cá sẩy. Chín đụn còn muốn một đụn nữa là
mời.
3. Lười làm nhưng tham ăn (7):
Làm thì ốm, giã cốm thì siêng. Giã gạo
thì ốm, giã cốm thì khoẻ. Ban ngày ngồi lê, tối về vê xôi. Ăn như phát
tấu, làm như trấu vãi. Ăn ở trần, mần mặc áo. Ăn như rồng cuốn, nói
như rồng leo, làm như mèo mửa. Ăn như thợ ngoã, làm như ả chơi
trrăng.
4. Không biết điều, không biết người biết mình (29):
Ăn mày đòi xôi gấc. Méo miệng đòi ăn xôi
vò. Xấu máu đòi ăn của độc. Chó nhà nghèo đòi ăn mắm mực. Bụt xứ Nam chê
oản chiêm. Ếch ngồi đáy giếng. Mèo khen mèo dài đuôi. Ếch mọc lông
nách. Chó chạy trước hươu. Chó chê mèo lắm lông. Chó đói chê cứt nát.
Chuột chù chê khỉ rằng hôi. Đánh trống qua cửa nhà sấm. Chưa nóng nước
đã đỏ gọng. Chưa đỗ ông nghè đã đe hàng tổng. Chó ghẻ có mỡ đằng đuôi.
Bò gầy có mỡ đằng đuôi. Dốt hay nói chữ. Bọ chó múa bấc. Cầm đuốc soi
chân người. Đánh đu với tinh. Cưa sừng làm ghé. Già chơi trống bỏi.
Thằng chết cãi thằng khiêng. Lươn ngắn lại chê chạch dài. Hơi có mã đã
khoe mình đẹp. Bắng nhắng như nhặng vào chuồng tiêu. Đi cúi mặt xuống
đất, về cất mặt lên trời. Ba ngày té re, một ngày rắn cứt đã khoe ầm ầm.
5. Vụ lợi, ba phải, cơ hội chủ nghĩa (18):
Mượn gió bẻ măng. Té nước theo mưa. Đắm
đò giặt mẹt. Theo đóm ăn tàn. Theo voi ăn bã mía. Bắt cá hai tay. Thấy
bở đào mãi. Ăn quen bén mùi. Khi vui thì vỗ tay vào. Gần tre che một
phía, gần nứa bẻ một cây. Ăn thì chẳng nhớ tới ai, đến khi phải bỏng cứ
tai mà sờ. Thuận buồm xuôi gió chén chú chén anh, lên thác xuống ghềnh
c.. anh d… chú. Gió chiều nào che chiều ấy. Mười rằm cũng ừ, mười tư
cũng gật. Giấy người nứa người tha hồ phết. Lúc được thì vỗ tay, khi
gay thì chùng bước. Phải bỏng mới mó đến tai. Thấy người sang bắt
quàng làm họ.
6. Ích kỉ, cá nhân chủ nghĩa (10):
So hơn tính thiệt. Cầu an hưởng lạc. Bè
ai người nấy chống. Cất đó người giữ thời ta. Đánh lệnh giết bò
người. Của người bồ tát, của mình lạt buộc. Của ngời thì cứt chó, của
mình thì vừng đen. Ăn cỗ đi trước lội nước theo sau. Của mình thì để
của rể thì bòn. Của mình thì giữ bo bo. Của người thì để cho bò nó xơi.
7. Không giữ danh dự, liêm sỉ (7):
Kẻ cắp già mồm. Trơ như mặt thớt. Mặt
trơ trán bóng. Gái đĩ già mồm. Vừa ăn cướp vừa la làng. Ăn cứt không
biết thối. Bắt chuột không hay lại hay ỉa bếp
8. Thóc mách, buôn chuyện, không đứng đắn (9):
Xui nguyên giục bị. Đòn xóc hai đầu. Đòn
càn hai mũi. Đôi co mách lẻo. Ăn ráy ngứa miệng. Đâm bị thóc chọc bị
gạo. Ăn cơm nhà nọ, kháo cà nhà kia. Ăn cơm nhà nói chuyện hàng xóm.
Ngồi lê đôi mách.
9. Đối xử nghiệt ngã không còn tình nghĩa (3):
Cạn tàu ráo máng. Chan tương đổ mẻ. Anh đóng đanh lỗ đít.
10. Lợi dụng đổ lỗi, vu oan cho đồng loại (6):
Cứt chim cu bôi khu bìm bịp. Đổ nhớt cho nheo. Ngậm máu phun người. Gắp lửa bỏ tay người. Bỏ lửa tay người. Vu oan giá hoạ.
11. Độc ác, nham hiểm (12):
A hành ác nghiệt. Cú đói ăn con. Giết
người không dao. Miệng hùm gan sói. Miệng hùm nọc rắn. Hùm thiêng rắn
độc. Xuýt chó bụi rậm. Xui trẻ ăn cứt gà. Ném đá giấu tay. Đánh đá chó
vãi cứt. Ác như cá sấu vũng Gấm. Cây sắp đổ lại nhấn thêm rìu. Chém cây
sống trồng cây chết.
12. Hung hãn tàn bạo (8):
Giết người như ngoé. Đào mồ cuốc mả.
Bóc áo tháo cày. Lật ổ đổ trứng. Ăn thịt người không tanh. Thượng cẳng
tay hạ cẳng chân. Già không bỏ nhỏ không tha. Trẻ không tha già không
thương.
13. Khinh người (5):
Khinh người như mẻ. Khinh người như rác. Khinh người bằng nửa con mắt. Nhìn người nửa con mắt. Mục hạ vô nhân.
14. Coi trọng tiền của hơn con người và tình nghĩa (12):
Của trọng hơn người. Hết tiền tài nhân
nghĩa tận. Tham vàng bỏ ngãi. Giàu chuộng khó vong. Giàu trọng khó
khinh. Giàu là họ, khó người dưng. Chị em nắm nem ba đồng. Người ghét
của yêu. Gả bán so kè gốc rạ. So gốc rạ cá lấy nhau. Nhiều tiền thì
thắm ít tiền thì phai. Còn tiền còn duyên còn nợ, hết tiền hết vợ hết
chồng.
15. Đố kỵ, hẹp hòi, ganh ghét, định kiến với người khác (11):
Cú khó vọ mừng. Bò cười trâu ngã. Chọc
gậy bánh xe. Qua cầu rút ván. Qua cầu cất nhịp. Qua sông đốt đò. Vào
lườm ra nguýt. Chẳng ưa nói thừa cho bõ. Hàng thịt nguýt hàng cá. Chẳng
ưa thì dưa có dòi. Ghét nhau thì quả bồ hòn cũng vuông.
16. Ỷ thế, bắt nạt bóc lột người khác (10):
Đè đầu cưỡi cổ. Đè đầu bóp cổ. Đa nhân
hiếp quả. Bóp cổ bóp họng. Cá lớn nuốt cá bé. Cá mè đè cá chép. Cho một
lột mời. Ma cũ bắt nạt ma mới. Cả vú lấp miệng em, cả hèm lấp miệng hũ.
Chó cậy gần nhà gà cậy gần chuồng.
17. Bội bạc, vô ơn, không chung thuỷ (37):
Bạc như vôi. Bạc như rận. Bội nghĩa vong
ân. Vong ân phụ nghĩa. Ăn xong quẹt mỏ. Ăn giấy bỏ bìa. Ăn mít bỏ xơ, ăn
cá bỏ lờ. Ăn đây nói đó. Ăn cây táo rào cây sung. Ăn mật trả gừng. Ăn
quả vả trả quả sung. Ăn ở hai lòng. Được chim bẻ ná, được cá quên nơm.
Hết chay thầy đi đất. Khỏi rên quên thầy. Thay thầy đổi chủ. Đắc đạo
vong sư, đắc ngư vong thuyền. Con bỏ cha, đầy tớ bỏ thầy. Xong chay
quẳng thầy xuống ao. Được ván bán thuyền. Được vải quên khăn. Có mới nới
cũ. Có khế ế chanh. Có xương sông, phụ tình lá lốt. Có hoa sói, phụ
tình hoa ngâu. Có the quên lụa, có vàng quên thau. Khỏi vòng cong đuôi.
Qua rào vỗ vế. Qua sông, đấm b… vào sóng. No cơm, đấm b… vào củ. Thăm
ván bán thuyền. Thay lòng đổi dạ. Vay ơn nhất thời, đòi oán tam đại. Vắt
chanh liệng vỏ. Vắng sao hôm có sao mai. Vắng trăng có sao, vắng đào có
lí.
18. Không nhất quán trong tình cảm, cư xử (5)
Ăn một nơi nấp một nơi. Ăn cơm nhà dì
uống nươc nhà o. Trước làm phúc sau tức bụng. Khi lành cho nhau ăn cháy
khi dữ mắng nhau cạy nồi. Khi lành quạt giấy cũng cho, khi dữ quạt mo
cũng đòi.
19. Ngu dại, đần độn (22):
Dốt đặc cán mai. Dốt đặc cán táu. Dốt có
đuôi. Dốt lòi đuôi. Dốt như bò vực chưa thành. Dốt như bò. Dốt như
lừa.. Ngu như lợn. Ngu như chó. Cạn như lòng bàn tay. Đánh lệnh giết bò
nhà. Điếc không sợ súng. Đầu óc bã đậu. Học trước quên sau. Bụng cóc ngỡ
bụng bò. Daị như vích. Dắt trâu chui ống. Ấp cây đợi thỏ. Đười ươi
giữ ống. Hết khôn dồn ra daị. Mở cửa cho gió lọt vào. Đánh dấu thuyền
tìm gươm.
20. Vụng dại trong hành động, suy tính, ứng xử (36):
Bạc đầu còn dại. Vải thưa che mắt thánh.
Bưng mắt bắt chim. Bưng tai trộm nhạc. Da chuột căng làm trống. Lạy ông
tôi ở bụi này. Gửi mồi cho hổ. Gửi mỡ cho meò. Gưỉ trứng cho ác. Bán
cá mũi thuyền. Chui đầu vào tròng. Bảo một đàng quàng một nẻo. Ăn vụng
không biết chùi mép. Một lần ngại tốn, bốn lần không xong. Chê thằng một
chai lấy thằng hai nậm. Bán bò tậu ễnh ương. Đánh đòn không so gậy. Cho
áo còn tiếc dải. Chán gà nhà chuốc cò nội. Câu chuôm thả ao câu hào thả
rãnh. Đau đẻ còn chờ sáng giăng. Ghét đứa trộm gà thiết tha phường kẻ
cắp. Ghét kẻ nói điêu, yêu người đỏ vấy. Hám lợi trước mắt quên hoạ sau
lưng. Mùa hạ buôn bông mùa đông buôn quạt. Giận con bọ chó đốt cả đống
rơm. Giận con rận đốt cái áo. Mua dây buộc mình. Bắt bọ bỏ tai mình. Đẽo
đòn gánh đè vai. Đan lồng nhốt kiến. Đốt lửa chữa cháy. Bóc ngắn cắn
dài. Châu chấu thấy đỏ lửa thì vào. Đương ở chỗ quang đâm quàng bụi
rậm. Đường quang chẳng đi đâm quàng ngõ tối.
21. Bất tài vô dụng (17):
Đuổi gà cho vợ. Cành khô gỗ mục. Cắn cơm
không vỡ. Cậu ấm sứt vòi. Chó cỏ rồng đất. Bò đất ngựa gỗ. Chó khô mèo
rạc. Giá áo túi cơm. Ăn hại đái khai. Cụt hơi ngắn cánh. Vén váy không
nên. Gà què ăn quẩn cối xay. Đi cày trâu húc, đi xúc phải cọc. Có bột
chẳng gột nên hồ. Ăn không nên đọi nói chẳng nên lời. Vắng mặt thì
thiếu, có mặt thì thừa. Cháo tấm cũng hỏng, cháo lòng cũng trơ.
22. Dối trá, xảo quyệt (39):
Ăn không nói có. Ăn chùng nói vụng. Ăn
gian ăn lận. Ăn thừa nói thiếu. Giả nhân giả nghĩa. Đổi trắng thay đen.
Giấu ngược giấu xuôi. Giấu như mèo giấu cứt. Buôn bưởi bán bòng. Buôn
gian bán lận. Che mắt thế gian. Lừa già dối trẻ. Đan rập giật giàm. Đánh
lận con đen. Đong đầy bán vơi. Giả hình giả dạng. Giả nhân giả nghĩa.
Giả mận gieo đào. Ba que xỏ lá. Lừa thầy phản bạn. Ném đá giấu tay. Lá
mặt lá trái. Lường thưng tráo đấu. Thề cá trê chui ống. Tiền hậu bất
nhất. Ăn hơn nói kém. Ăn thật làm dối. Ăn thật làm giả. Đi dối cha về
nhà dối chú. Miệng chào dơi, lạy trời đừng ăn. Mượn đầu heo nấu cháo.
Bán đong buông, buôn đong be. Giơ tay mặt, giật tay trái. Treo đầu dê
bán thịt chó. Rơi nước mắt ớt, rớt nước mắt hành. Hiền trước mặt làm
giặc sau lưng. Đầu chày nói có, cuối chày nói không. Đi chợ ăn lời, đi
chơi ăn quỵt. Bán mướp đắng làm dưa, bán mạt cưa làm cám.
23. Giả dối, tốt đẹp bề ngoài, nhưng độc ác, xấu xa bên trong (12):
Mặt sứa gan lim. Bụng chua miệng ngọt.
Mật miệng gươm lòng. Khẩu Phật tâm xà. Giàu móc câu đầy bụng. Dấu vuốt
che nanh. Miệng mật lòng dao. Mặt người bụng quỷ. Mặt người dạ thú.
Miệng bồ tát, dạ lạt buộc. Miệng thơn thớt dạ ớt ngâm. Miệng nam mô bụng
một bồ dao găm.
24. Hèn nhát (3):
Nhát như cáy. Nhát như thỏ đế. Miệng hùm gan sứa
25. Mâu thuẫn, tranh giành quyền lợi, mất tình nghĩa (12):
Như chó với mèo. Như chị dâu em chồng.
Như mẹ chồng với nàng dâu. Buôn tranh bán cướp. Cãi nhau như chém chả.
Cãi nhau như mổ bò. Gà cùng chuồng đá lẫn nhau. Gà cùng chuồng bôi mặt
đá nhau. Gà nhà bôi mặt đá nhau. Hùm đói tranh mồi. Huynh đệ tương
tàn. Trong anh em ngoài cờ bạc.
26. Bè cánh, về hùa với nhau (4).
Kéo bè kéo cánh. Cả bè đè cây nứa. Đua bè kéo cánh. Một đồng một cốt
27. Lười nhác (18):
Ăn bơ làm biếng. Ăn không ngồi rồi. Ăn
sẵn nằm ngửa. Đông miệng ít tay. Đi không về rồi. Đi muộn về sớm. Dài
lưng tốn vải. Há miệng chờ sung. Lười chảy nước. Lười như hủi. Lười
chảy thây chảy xác. Mồm miệng đỡ chân tay. Ăn thì có mó thì không. Điếc
tai cày sáng tai họ. Đi cuốc đau tay, đi cày mỏi gối. Sáng rửa cưa,
trưa mài đục, tối giục nhau về. Làm không đụng xác, vác không đụng vai.
Tháng ba đau máu, tháng saú đau lưng.
28. Khoác lác, ba hoa, vô tích sự (5):
Một tấc đến trời. Ba hoa chích choè. Thiên hô bát sát. Thùng rỗng kêu to. Trăm voi không được bát nước xáo.
29. Huyênh hoang kiêu ngạo, lên mặt với đời (14):
Bắc bậc cửa quyền. Bắc bậc làm cao. Diễu
võ dương oai. Cậy sắc khoe tài. Khinh thế ngạo vật. Đao to búa lớn.
Giơ nanh giơ vuốt. Giữ giá làm cao. Coi trời bằng vung. Tự cao tự đại.
Phồng mang trơn mắt. Xưng hùng xưng bá. Chì khoe chì nặng hơn đồng.
Khinh khỉnh như chĩnh mắm thối.
30. Ngang bướng (8):
Cứng đầu cứng cổ. Cà cuống lội ngược.
Cãi chày cãi cối. Đầu trâu mặt ngựa. Chó đen giữ mực. Chứng nào tật đấy.
Đầu bò đầu bướu. Cà cuống chết đến đít còn cay.
31. Vô lễ (6):
Hỗn như gấu. Hỗn như chó. Đấm chuông
trước mặt thầy. Gần chùa gọi bụt bằng anh. Cha trở ra trở vào, con ngồi
cao gọi với. Cha bưng mâm con ngồi cỗ nhất.
32. Keo kiệt đến mức bần tiện (14):
Suy đồng tính lạng. Rán sành ra mỡ. Mổ
mèo lấy mỡ. Đãi cứt sáo lấy hạt đa. Đãi cứt gà lấy tấm. Bòn gio đãi sạn.
Ăn cướp cơm chim. Buộc cổ mèo treo cổ chó. Vắt cổ chày ra nước. Bo bo
như ông Bạ giữ ấn. Đóng cửa đi ăn mày. Bòn như Định Công bòn vàng.
Rượu làng thì uống, rượu mua thì đừng. Đo lọ nước mắm đếm củ dưa hành.
33. Thô tục bần tiện trong sinh hoạt, hành vi ứng xử (14):
Ăn bốc đái đứng. Ăn vụng xó bếp. Ăn xó mó
niêu. Ăn liều tiêu bậy. Ăn như hùm đổ đó. Ăn thô nói tục. Ăn tục nói
khoác. Ăn như mỏ khoét. Ăn thủng nồi trôi rế. Ăn thùng bất chi thình. Ăn
từ trong bếp ăn ra. Bốc gio mà trấu. Xoi xói như thầy bói múc canh. Đi
đầu ghe đái tè xuống biển. Rượu cả vò, chó cả con. Ăn bừa ăn bãi ăn
hại của trời. Đom đóm sáng đằng đít, chuột chù ỉa cửa hang.
34. Hoang phí (11):
Ăn hoang phá hoại. Ăn tiêu như phá. Ăn
tàn phá hại. Ăn như quỷ phá nhà chay. Kiếm được một muốn ăn mời. Kiếm
một tiêu mời. Tiêu tiền như rác. Ném tiền qua cửa sổ. Xắn tay áo đốt
nhà táng.
35. Vô trách nhiệm, trốn việc, vô cảm (13):
Đem con bỏ chợ. Lụt thì lút cả làng. Bỏ
lái buông sào. Đánh trống bỏ dùi. Cơm nhà chúa múa tối ngày. Ăn ngồi
tựa vách, có khách bảo ngụ cư. Lang lảng như chó cái trốn con. Lang
lảng như chó phải dùi đục. Đình đám người mẹ con ta. Khác máu tanh
lòng. Không đẻ không thương. Sống chết mặc bay tiền thầy bỏ túi. Cháy
nhà hàng xóm bình chân như vại.
36. Bừa bãi, tuỳ tiện cẩu thả (13):
Ăn chung ở chạ. Ăn vung bỏ vãi. Bát nháo
chi khươn. Cua nhà nọ rọ nhà kia. Buông quăng bỏ vãi. Gặp đâu âu đấy.
Thấy đâu bâu đấy. Vui đâu chầu đấy. Ba xôi nhồi một chõ. Chớp nháo đổ
nhào. Láo nháo như cháo trộn với cơm. Lạo xạo như gạo trộn khoai. Cái
ách bỏ đây, cái cày bỏ đó
37. Sức khoẻ thể hiện qua hình dáng bên ngoài (19):
Yếu như sên. Xo vai rụt cổ. Da bọc
xương. Mình hạc xác ve. Gầy như cò hương. Gầy như ống sậy. Gầy như
con cá mắm. Gầy như que củi. Gầy như con nhái bén. Gầy như con hạc.
Gầy như xác ve. Mặt xanh nanh vàng. Mặt bủng da chì. Mặt xanh như tàu
lá. Mặt xanh như đít nhái. Bụng ỏng đít beo. Sâu đầu mọt đít. Đầu gối
quá tai, đầu vai quá cằm. Cổ ngõng mình gầy chân cong vòng thúng.
38. Làm những việc vô nghĩa (5):
Vẽ rắn thêm chân. Giáo nứa đâm vườn hoang. Vạch tranh tìm ngưạ. Leo cây dò cá. Chọc cứt ra mà ngửi
39. Tham lam đòi hỏi vô lý, quá đáng (11):
Tiền có ít thịt muốn nhiều. Được đầu voi
lại đòi đầu ngựa. Được con chị đòi con em. Được con diếc tiếc con rô.
Được voi đòi tiên. Có cá mòi đòi cá chiên. Có cháo đòi chè. Có hạt
châu lại đòi ngọc báu. Kén cá chọn canh. Bưởi cũng tham cam cũng muốn.
Con rô cũng tiếc con diếc cũng muốn.
40. Hay kêu ca, xử sự không rõ ràng, gây khó chịu(10):
Lè nhè như chè thiu. Dây cà ra dây muống.
Tràng giang đại hải. Lúng búng như ngậm hột thị. Ấm ớ hội tề. Kể lể con
cà con kê. Dấm dẳng như cẳng bò thui. Nhấm nhẳng như chó cắn ma. Lai
dai như chó nhai giẻ rách. Lèo nhèo như mèo vật đống rơm.
41. Dở dang, không ra cái gì, gây khó chịu (14):
Dở chàng dở đục. Dở chợ dở quê. Dở quê dở
tỉnh. Dở giăng dở đèn. Dở dơi dở chuột. Dở đục dở trong. Dở hồ dở cháo.
Dở ngô dở khoai. Dở ông dở thằng. Dở trắng dở đen. Dở đục dở trong. Đầu
Ngô mình Sở. Lằng nhằng như hai thằng một khố. Dơi không ra dơi chuột
không ra chuột.
42. Soi mói người khác (3):
Bới bèo ra bọ. Bới lông tìm vết. Dòm như cú dòm nhà bệnh.
43. Vụng về, kém cỏi trong việc làm, ứng xử (10):
Chém to kho nhừ. Chặt to kho mặn. Vụng
thối vụng nát. Vụng miệng biếng chân. Vụng ăn vụng nói. Dại mồm dại
miệng. Làm như mèo mửa. Đứng vỡ nồi, ngồi vỡ niêu. Đánh chó không nể
chủ nhà. Ăn không biết trở đầu đũa.
44. Hành vi không bình thường, đáng chê (6):
Đỏng đảnh như đồng cân. Lừ đừ như ông từ
vào đền. Đủng đỉnh như chĩnh trôi sông. Léo nhéo như mõ réo quan viên.
Oai oái như phủ Khoái kêu cơm. Ấm oái như gái lấy chung chồng.
45. A dua, bắt chước đua đòi (9):
Thuyền đua lái cũng đua. Ai nói sao làm
vậy. Bắt chước như khỉ. Bắt chước Tây thi. Dây lang bò, rau muống cũng
bò. Voi đú, chó đú, chuột chù cũng nhẩy cẫng. Voi đú, chó đú, lợn sề
cũng hộc. Gà người gáy gà ta cũng te te. Thấy người ta ăn khoai mình
vác mai đi đào.
46. Dựa dẫm người khác, ăn sẵn, ỷ lại (11):
Ẩn vương nương phật. Cơm nhờ áo vợ. Dựa
hồn dựa cốt. Khỉ mượn oai hùm. Cáo mượn oai hùm. Bò con theo mẹ. Lắm sãi
không ai đóng của chùa. Bắc nước chờ gạo người. Rượu cheo, cháo thí,
nghe hát nhờ. Dựa hơi hùm, vểnh râu cáo. Mượn oai hùm rung nhát khỉ.
47. Liều lĩnh (11):
Bán trời không văn tự. Bôi cứt đầu phật.
Cầm gậy chọc trời. Trứng chọi đá. Châu chấu đá voi. Chó dại cắn càn. Chó
cùng rứt dậu. Mó dái ngựa. Vuốt râu hùm. Chim chích ghẹo bồ nông. Chém
tre chẳng dè đầu mặt.
48. Không chung thuỷ, đoan chính trong quan hệ nam nữ, vợ chồng (6):
Sớm đào tối mận. Trên Bộc trong dâu. Trốn chúa lộn chồng. Gian phu dâm phụ. Chồng ngày vợ bữa. Ông ăn chả bà ăn nem.
49. Ứng xử kém cỏi (3):
Giận cá chém thớt. Bênh con lon xon mắng láng giềng. Bênh con lon xon mắng người.
50. Làm các tệ nạn xã hội (8):
Buôn phấn bán hương. Bán thịt buôn
người. Làm dơi làm chuột. Đĩ rạc đĩ rài. Rượu chè cờ bạc. Buôn thần
bán thánh. Chồng đánh bạc, vợ đánh bài. Đưa người cửa trước rước
người cửa sau.
51. Hành vi, phẩm chất đáng phê phán khác (24):
Ngựa quen đường cũ. Mèo mả gà đồng. Năm
cha ba mẹ. Mồm năm miệng mười. Giòn cười tươi khóc. Hổ chết chẳng hết
vằn. Ăn ngọn nói hớt. Rách giời rơi xuống. Hư thân mất nết. Đi hôm về
tắt. Chưa học làm xã đã đòi ăn bớt. Chợ chưa họp kẻ cắp đã đến. Họ nhà
tôm lộn cứt lên đầu. Đói ăn vụng túng làm càn. Bòn nơi khố rách đãi nơi
quần hồng. Cướp quan thì tha cướp ma thì bắt. Giặc chẳng bắt, đi bắt
thầy tu. Ăn hàng con gái đái hàng bà lão. Bắt chuột không hay lại hay ỉa
bếp. Đánh chết nết không chừa.
———————-
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Vũ Dung, Vũ Thúy Anh, Vũ quang Hào: Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam. Nxb. Văn hóa – Thông tin, 1998.
2. Nguyễn Lực, Lương Văn Đang: Thành ngữ tiếng Việt. Nxb. KHXH, 1978.
3. Viện Ngôn ngữ học, Trung tâm KHXH-NV quốc gia: Từ điển giải thích thành ngữ tiếng Việt. Nxb. Giáo dục, 1986.
Theo VHNA
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét